6. Cechy dobrego stylu jako elementy teorii prostego języka

Prosty język jako standard komunikacji 

Prosty język (plain language) to standard, który zakłada, że tekst powinien być napisany w taki sposób, by odbiorca: 

• szybko go przeczytał, 
• zrozumiał, 
• potrafił z niego skorzystać w praktyce. 

Można go też zdefiniować tak: 

Prosty język
– sposób organizacji tekstu, który zapewnia przeciętnemu obywatelowi szybki dostęp do zawartych w nim informacji, lepsze ich zrozumienie oraz – jeśli trzeba – skuteczne działanie na ich podstawie¹.

Teksty w prostym języku są pozbawione niejasności, skomplikowanego słownictwa i zawiłej konstrukcji zdań oraz – co najważniejsze – są zrozumiałe dla osób o różnym poziomie wykształcenia. Taki sposób pisania zalecają na całym świecie eksperci i zwolennicy idei upraszczania komunikacji publicznej. 

W prostym języku powinno się formułować informacje skierowane do ogółu społeczeństwa (np. informacje o zdrowiu, finansach, bezpieczeństwie czy powszechnym ubezpieczeniu) oraz większość tekstów urzędowych. Prosty język jest więc ruchem społecznym, który koncentruje się na poprawianiu kompetencji nadawców tekstów publicznych, a nie na postulacie reedukacji odbiorców tych tekstów².

Prosty język nie jest nową modą 

Idea prostoty języka nie jest niczym nowym. Postulat jasności był obecny już w retoryce antycznej. W teorii trzech stylów występował styl niski, który wymagał od mówców używania prostych słów i sformułowań. Cechami tego stylu były precyzja, brak oryginalnych, wyszukanych konstrukcji, zachowanie norm językowych. Według Cycerona, mistrza retoryki rzymskiej, mówca powinien mówić poprawnie, jasno i wyraźnie. 

Szczególna rola w popularyzowaniu efektywnej komunikacji przypada Winstonowi Churchillowi. W memorandum „Brevity” (Zwięzłość) z 9 sierpnia 1940 r. polecił on wszystkim członkom gabinetu wojennego, by ich raporty i notatki mieściły się na jednej stronie. Pisał: „Skończmy ze zwrotami typu: «Istotne jest również zwrócenie uwagi na następujące uwarunkowania…» czy «Należy wziąć pod uwagę możliwość wprowadzenia w życie…». Większość podobnych mętnych sformułowań to zwyczajna wata słowna, którą można usunąć lub zastąpić jednym wyrazem. Nie unikajmy krótkich, wyrazistych zdań, nawet jeżeli brzmią potocznie”³. 

Mało kto wie, że w Polsce prekursorem prostego pisania był Minister Skarbu Stanisław Karpiński. 12 maja 1919 r. wydał on okólnik, w którym prosi podległych sobie urzędników, by nie używali zapożyczeń zaczerpniętych z języka administracji rosyjskiej, austriackiej i niemieckiej oraz by pisali jasno i prosto.

Dążenie do jasności, prostoty i zwięzłości wypowiedzi jako właściwości dobrego stylu od dawna było też zalecane w różnego rodzaju poradnikach językowych i wydawnictwach poprawnościowych. Autorzy Wielkiego słownika poprawnej polszczyzny PWN powiązali cechę jasności tekstu z jego zrozumiałością, prostotę – z wyborem środków językowych najbardziej naturalnych i typowych dla danej sytuacji komunikacyjnej, a zwięzłość – z unikaniem wszelkich elementów, które można usunąć bez szkody dla funkcjonalności tekstu. Zasady dobrego stylu odnieśli do dwóch poziomów językowej organizacji tekstu: leksykalnego (dobór wyrazów) i składniowego (budowa zdań)⁴.
 

Dobór wyrazów: 

• używanie wyrazów znanych odbiorcy (jasność)
• unikanie wyrazów abstrakcyjnych (prostota) 

Budowa zdań:

• zachowanie logicznego porządku w budowie zdań (jasność) 
• stosowanie neutralnego szyku (jasność)
• unikanie zdań wielokrotnie złożonych podrzędnie (jasność)
• unikanie wtrąceń rozbijających zdanie główne (jasność) 
• stosowanie prostej składni (prostota) 
• unikanie analitycznych struktur językowych (zwięzłość) 

Z kolei naukowcy zajmujący się stylistyką ustalili listę czynników, które sprawiają, że tekst jest w odbiorze łatwy i zrozumiały (lub trudny i niejasny). Dzięki ich badaniom wiemy, jak proces rozumienia tekstu przebiega i co go zwykle ogranicza. Do głównych elementów, które wywołują w czytelniku zainteresowanie tekstem, naukowcy ci zaliczyli:

•  czytelność tekstu,
• empatię komunikacyjną nadawcy,
• spójność językowych wyborów nadawcy komunikatu,
•  poprawność języka. 

Wyróżnili również siedem kanonów stylu komunikatywnego. Są nimi: jasność, prostota, zwięzłość, dynamiczność, konkretność, konstrukcyjność i stosowność. Jasność i prostotę osiągamy wtedy, gdy piszemy w sposób uporządkowany i pozbawiony nieuzasadnionych komplikacji. O konkretności i dynamiczności mówimy wówczas, gdy nasz tekst jest jednoznaczny i mówi dokładnie to, co chcieliśmy przekazać. Stosowność uzyskujemy zaś dzięki dopasowaniu swojego języka do odbiorcy wypowiedzi, a zwięzłość – dzięki zamknięciu pożądanej treści w jak najkrótszej formie. 

Część zaleceń dobrego i komunikatywnego stylu została wykorzystana w modelu prostego języka i ma swoje odzwierciedlenie w zasadach upraszczania tekstów. 

Ruch prostego języka na świecie 

W krajach, w których idea upraszczania komunikacji publicznej się sprawdziła, standard prostego języka jest wprowadzany na dwa sposoby. 

Pierwszy z nich to odpowiednia polityka językowa, czyli tworzenie przepisów prawnych. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w 2010 r. przyjęto ustawę, zgodnie z którą urzędnicy federalni muszą komunikować się z odbiorcami w zrozumiałym i przystępnym języku. Urzędy mają ponadto obowiązek wyznaczenia pracowników odpowiedzialnych za wprowadzanie zasad prostego języka i publikowanie raportów zgodności z jego wymogami. 

Drugi sposób to prowadzenie kampanii społecznych, dzięki którym wzrasta świadomość komunikacyjna autorów tekstów publicznych – tak jest np. w Wielkiej Brytanii. Idea prostej komunikacji szybko upowszechniła się też w Kanadzie, Nowej Zelandii i Australii. Niezależnie pojawiła się w Skandynawii, a później w Niemczech.

Ruch prostego języka w Polsce 

Polską wersją standardu plain language jest prosta polszczyzna. Jej założenia stworzyli i opisali językoznawcy z Pracowni Prostej Polszczyzny na Uniwersytecie Wrocławskim. Wrocławski model prostej polszczyzny, jak piszą jego twórcy, „to zestaw sprawdzonych empirycznie strategii i techniki efektywnej komunikacji”, które „wspierają percepcję, budują dobre relacje, ułatwiają zapamiętanie treści, porządkują strukturę informacji i zamieniają tekst w obiekt wizualny”⁶. 

Idea, by opracować efektywny styl pisania, zrodziła się w 2010 r. To właśnie wtedy Ministerstwo Rozwoju Regionalnego zleciło językoznawcom z Wrocławia ilościową ocenę przystępności tekstów o funduszach unijnych. Rezultatem prac lingwistów był poradnik językowy Jak pisać o Funduszach Europejskich?⁷.

Szerszy rozgłos ruch społeczny prostego języka uzyskał w roku 2012 za sprawą kampanii „Język urzędowy przyjazny obywatelom”. Akcję tę współorganizowało kilka państwowych podmiotów, w tym Rzecznik Praw Obywatelskich, Senat RP, Szef Służby Cywilnej, Wojewoda Mazowiecki, Rada Języka Polskiego, Narodowe Centrum Kultury i Fundacja Języka Polskiego. 

Z końcem 2013 r. w ramach projektu pl.ID Pracownia Prostej Polszczyzny otrzymała zlecenie przygotowania warstwy językowej ponad 120 najpopularniejszych wzorów formularzy rejestrów wchodzących w skład Systemu Rejestrów Państwowych, m.in. wniosku o wydanie dowodu osobistego, formularza odbioru dowodu osobistego czy odpisu zupełnego aktu urodzenia. 

Zaproponowane przez Pracownię zmiany dotyczyły dwóch poziomów – kompozycji oraz formy językowej. Językoznawcy zalecali także pewne korekty typograficzno-edytorskie. Do najważniejszych aspektów transformacji językowej wspomnianych dokumentów należy zaliczyć wprowadzenie bezpośrednich zwrotów do odbiorcy (np. Sprawdź, czy dane są poprawne. Jeśli tak, podpisz formularz zamiast: Proszę sprawdzić poprawność danych, a następnie złożyć podpisy) i zmianę perspektywy instytucjonalnej na perspektywę obywatelską (np. Dane osoby, która otrzyma dowód zamiast: Dane osoby, dla której dowód zostanie wydany)⁸. 

Na kolejnych stronach pokazujemy starą i nową wersję pierwszej strony wniosku o wydanie dowodu osobistego. 

W 2014 r. językoznawcy z Pracowni Prostej Polszczyzny podjęli się opracowania językowych zasad tworzenia treści do serwisu Obywatel.gov.pl. Chodziło o to, by informacje zamieszczane w serwisie były dostosowane do kompetencji komunikacyjnych tzw. przeciętnego obywatela. 

Warto też dodać, że jesienią 2018 r. w Ministerstwie Inwestycji i Rozwoju podpisano deklarację na rzecz prostego języka, której sygnatariusze zobligowali się do wspólnej pracy na rzecz upraszczania komunikacji urzędowej. Podpis pod deklaracją złożyli m.in. przedstawiciele Szefa Służby Cywilnej, Kancelarii Prezesa Rady Ministrów i Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej. 

Podstawowe zasady prostego języka 

Prosty język konstytuują konkretne zasady (reguły) organizacji wypowiedzi. Zasady te obejmują zazwyczaj kilka pięter organizacji tekstu: dobór słownictwa, budowę zdań, segmentację tekstu, organizację treści i warstwę typograficzną. Niektóre z nich mają charakter uniwersalny, ponieważ dotyczą podstawowych zjawisk gramatycznych. Inne są bardziej szczegółowe i odnoszą się do konkretnych gatunków tekstowych lub sytuacji komunikacyjnych. Prosty język nie jest standardem jednorodnym. Podstawowe zasady efektywnej komunikacji są jednak wspólne. 

Ja k  z a d b a ć  o  t r e ś ć 

• Pisz zawsze na temat i bądź jak najbliżej spraw odbiorcy. 
• Na początku tekstu umieść informacje najważniejsze dla odbiorcy. 
• Ustal zasadę, która zorganizuje twój tekst, np. porządek przyczynowo-skutkowy lub porządek oparty na ważności informacji. Używaj wyrazów, które pozwolą odbiorcy zorientować się w tym porządku (np. po pierwsze, po drugie, ponieważ, jednak, więc, przede wszystkim, następnie). 

Ja k  z a d b a ć  o  f o r m ę 

• Informacje podziel na fragmenty, najlepiej według zasady: jedno zdanie – jedna myśl, jeden akapit – jeden wątek. 
• Każdy akapit poprzedź streszczającym nagłówkiem. 
  
    ×    W celu wzięcia udziału w konkursie należy pobrać i wypełnić wniosek oraz zapewnić aktualny odpis z KRS. Wyżej wymienione dokumenty należy wy- słać za pośrednictwem operatora pocztowego na adres organizatora do 24 kwietnia 2023 r.
  
    ✓   Co przygotować
  
  − wniosek 
  − aktualny odpis z KRS
  
  Jak złożyć wniosek 
  Wniosek i aktualny odpis z KRS wyślij pocztą na adres … 
  
  Termin składania wniosków 
  24 kwietnia 2023 r. 
   

•  Kiedy piszesz o kilku zjawiskach, twórz z nich wypunktowania i listy numerowane. Dzięki wypunktowaniom i listom numerowanym czytelnik szybko i łatwo znajdzie to, co go interesuje. 
    ×   Dokument należy opatrzyć podpisem elektronicznym weryfikowanym za pomocą certyfikatu kwalifikowanego albo podpisem osobistym weryfikowanym za pomocą certyfikatu podpisu osobistego albo uwierzytelnić profilem zaufanym ePUAP. 
    ✓   Dokument: 
  − podpisz podpisem elektronicznym, który jest weryfikowany za pomocą certyfikatu kwalifikowanego, 
  − podpisz podpisem osobistym, który jest weryfikowany za pomocą certyfikatu podpisu osobistego, albo 
  − uwierzytelnij profilem zaufanym ePUAP. 

J a k  z a d b a ć  o  z r o z u m i a ł o ś ć 

• Zwracaj się bezpośrednio do czytelnika. Używaj form osobowych. 
    ×   Niedostarczenie wymienionych dokumentów w ciągu 14 dni spowoduje brak rozpatrzenia wniosku. 
    ✓   Jeśli nie dostarczy Pan wymienionych dokumentów w ciągu 14 dni, nie rozpatrzymy wniosku. 
• Staraj się jak najrzadziej używać strony biernej czasowników. Strona bierna nie wskazuje, kto jest wykonawcą czynności. Jej formy są dłuższe niż formy strony czynnej. 
    ×   Ponadto żadne uwagi nie zostały zgłoszone przez żadną z zainteresowanych stron. 
    ✓   Ponadto żadna z zainteresowanych stron nie zgłosiła uwag.  

• Jeśli możesz te same treści przekazać w krótszych zdaniach, rób to. Buduj zdania złożone maksymalnie z 20 słów. Wówczas odbiorca bez wysiłku odczyta zawartą w nich informację.

 
  ×   Obywatel państwa członkowskiego Unii Europejskiej i członek jego rodziny niebędący obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, którzy dokonują zameldowania na pobyt czasowy trwający ponad 3 miesiące, zgłaszają dane wymagane do zameldowania, przy czym obywatel państwa członkowskiego Unii Europejskiej przedstawia ważny dokument potwierdzający prawo stałego pobytu lub zaświadczenie o zarejestrowaniu pobytu obywatela UE lub w przypadku braku zaświadczenia składa oświadczenie o zarejestrowaniu pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, a członek jego rodziny niebędący obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej ważny dokument podróży oraz ważną kartę stałego pobytu członka rodziny obywatela UE lub ważną kartę pobytu członka rodziny obywatela UE.  

  ✓   Zameldowanie cudzoziemca na pobyt czasowy 

Jakie dokumenty przygotować 
Obywatel państwa członkowskiego Unii Europejskiej (UE) składa jeden z poniższych dokumentów: 
– ważny dokument, który potwierdza prawo stałego pobytu, 
– zaświadczenie o zarejestrowaniu pobytu, 
– oświadczenie, że jego pobyt na terytorium Polski jest zarejestrowany. Członek rodziny obywatela UE, który sam nie jest obywatelem UE, składa: – ważny dokument podróży, 
– ważną kartę pobytu członka rodziny, który jest obywatelem UE.
 

•   Unikaj analitycznych struktur językowych, określeń pustych znaczeniowo, a także konstrukcji pleonastycznych. Pleonazmy to wyrażenia składające się z wyrazów to samo lub prawie to samo znaczących. Potocznie określamy je jako „masło maślane” (np. cofać się do tyłu, dalej kontynuować, okres czasu, akwen wodny). 
    ×  Ubezpieczony ma prawo dokonać zmiany zakresu świadczeń określonych we wniosku. 
    ✓   Ubezpieczony ma prawo zmienić zakres świadczeń określonych we wniosku.  
    ×  Pracownik nie może rozpocząć urlopu na żądanie, dopóki pracodawca nie wyrazi na to zgody. 
    ✓   Pracownik nie może rozpocząć urlopu na żądanie, dopóki pracodawca się na to nie zgodzi.  
    ×  Ten sam okres czasu nie może być zaliczony na poczet różnych kar.  
    ✓   Ten sam okres nie może być zaliczony na poczet różnych kar.
   
•  Używaj naturalnego szyku zdań. W języku polskim wygląda on tak: podmiot → orzeczenie → dopełnienie. Elementy te rozpoznasz po funkcji, którą pełnią w zdaniu (wykonawca, czynność, obiekt). Więcej o szyku przeczytasz w rozdziale 3.5.  
    ×   Organy podatkowe wydatki związane z realizacją umów pośrednictwa uznały za irracjonalne.  
    ✓   Organy podatkowe uznały wydatki związane z realizacją umów pośrednictwa za irracjonalne. 
   

• Unikaj imiesłowów przysłówkowych na -ąc. Są one coraz rzadziej używane w spontanicznej mowie. Często też nie pozwalają na precyzyjne przekazanie informacji. 
    ×   Wybierając ubezpieczenie, sprawdź warunki. 
    ✓   Kiedy wybierasz ubezpieczenie, sprawdź warunki. 
    ×   Mając uzgodniony i wynegocjowany wspólny cel, part­nerzy systematycznie przekazują sobie wiedzę. 
    ✓   Kiedy partnerzy uzgodnią i wynegocjują wspólny cel, systematycznie przekazują sobie wiedzę. 
   

• Unikaj rzeczowników odczasownikowych na -anie, -enie, -cie. Językoznawcy z Pracowni Prostej Polszczyzny nazwali je „rzeczownikami zoombie”, bo ukrywają czynności i pozbawiają tekst życia. Wybieraj ich naturalne odpowiedniki, czyli czasowniki w formie osobowej.  
    ×   Z przepisu tego wynika możliwość żądania od każdego wstrzymania się od działania.  
    ✓   Z tego przepisu wynika, że od każdego można żądać, by wstrzymał się od działania. 
   

• Używaj słów, które są powszechnie znane. Jeśli masz do wyboru dwa słowa, wybierz to, które jest popularniejsze i prostsze.  
    ×   Nupturienci powinni zgłosić się w USC osobiście, oboje jednocześnie z kompletem ww. dokumentów.  
    ✓   Narzeczeni powinni zgłosić się osobiście w urzędzie stanu cywilnego z kompletem dokumentów. 

Wizualizacja treści 

 Łatwy dostęp do ogromnej ilości informacji nie sprzyja ani uważności, ani koncentracji. Przytłaczająca obszerność materiałów powoduje, że odbiorcy tekstów zaczynają je kompulsywnie przeglądać, szybko przeskakują po słowach i wyłapują sens z krótkich „rzutów oka”. Nierzadko w całości – od lewej do prawej – czytają jedynie pierwszy akapit. Propagatorzy prostego języka zakładają, że taki sposób czytania będzie coraz częstszy. Odbiorcy będą czytać teksty „naskórkowo”: najpierw je przeglądać (skanować wzrokiem) i dopiero później doczytywać, jeżeli będzie to potrzebne. 

Jednym z rozwiązań, które pomagają w wychwytywaniu z tekstu wszystkich najważniejszych informacji, jest odpowiednia wizualizacja treści. W pismach urzędowych skierowanych do tzw. zwykłych obywateli układ informacji i sposób ich przedstawienia mają szczególne znaczenie. Opracowany przez lingwistów z Pracowni Prostej Polszczyzny schemat kompozycyjny pisma urzędowego został pokazany na poniższym rysunku. 

W piśmie najważniejszy jest pierwszy akapit. Po jego przeczytaniu obywatel powinien wiedzieć, o czym jest pismo. Dalsza część tekstu służy opisaniu kontekstu sprawy oraz rozwinięciu tezy zawartej na początku. Powinna być podzielona na krótkie akapity. Dla jasności wywodu podstawę prawną i pełne tytuły dokumentów warto umieścić w rozdziale końcowym lub przypisach, np. tak jak w druku na kolejnej stronie. 

Źródło: https://www.infakt.pl/blog/wyglada-pismo-zus-odnosnie-e-skladki/ [dostęp: 28.04.2023]

Przystępność tekstu można sprawdzić

Najważniejszymi czynnikami wpływającymi na przystępność tekstu są długość zdań i udział trudnego słownictwa. Im zdania i wyrazy są dłuższe, tym tekst staje się bardziej „mglisty”. Mglistość tekstu to inaczej stopień jego trudności. Poziom mglistości można obliczać za pomocą wielu różnych wzorów. Najpopularniejszy jest indeks FOG. Opracował go w 1952 r. amerykański wydawca Robert Gunning. Indeks FOG wylicza się według następującego wzoru: 

FOG = 0,4 × (liczba słów / liczba zdań + 100 × (liczba długich słów / liczba słów)) 

Jak widać, FOG bierze pod uwagę trzy parametry: 

• liczbę wszystkich słów w tekście, 
• liczbę długich słów w tekście (zakłada się, że w języku polskim długie słowo ma cztery sylaby lub więcej), 
• liczbę zdań w tekście. 

Wyjątkowość wzoru Gunninga polega na tym, że jako miarę przystępności podaje wykształcenie czytelnika, tj. liczbę lat edukacji. Na przykład indeks FOG o wartości 12 oznacza, że do zrozumienia tekstu potrzeba 12 lat nauki. Z takim tekstem poradzi sobie przeciętny maturzysta, ale uczeń podstawówki może mieć problemy. Ideałem jest wynik w przedziale 9–10. Ta wartość indeksu oznacza, że autor posługuje się językiem zalecanym w komunikacji publicznej. Teksty prawne mają FOG na poziomie 20.

Przystępność tekstu można też sprawdzić za pomocą dostępnych w Internecie narzędzi, np. Jasnopisu¹²  lub Logiosa¹³. Oba działają na podstawie indeksu mglistości FOG, a Jasnopis dodatkowo na podstawie indeksu czytelności Walerego Pisarka. Oba wskaźniki są bardzo podobne i biorą pod uwagę średnią długość zdania w tekście oraz procent wyrazów trudnych (tj. mających określoną liczbę sylab). 

Postulat jasności prawa 

Elementem najczęściej powtarzającym się w dyskusji o tworzeniu prawa jest postulat jego jasności. Na gruncie językoznawczym jasność jest przedmiotem badań kultury języka i wiąże się z poprawnością językową wypowiedzi. W teorii prawa jasność w odniesieniu do tekstu prawnego rozumiana jest jako wyznaczanie przez prawo precyzyjnych wzorów postępowania (jednoznaczność) oraz zrozumiałość (komunikatywność)¹⁴.
 

Między wymienionymi wyżej składnikami jasności prawa – precyzyjnością i zrozumiałością – często dochodzi do konfliktu. Tekst bardziej zrozumiały może być mniej precyzyjny (np. przez zastosowanie niejednoznacznych wyrazów lub konstrukcji składniowych używanych w języku ogólnym). Z kolei tekst bardziej precyzyjny nierzadko jest mniej zrozumiały (np. z powodu użycia specjalistycznej terminologii, definicji legalnych itp.). Gdy zrozumiałość i precyzyjność się wykluczają, prawodawca przyznaje pierwszeństwo precyzyjności. To zaś sprawia, że pełna realizacja postulatu jasności prawa nie jest możliwa.

Teoretycy prawa podkreślają też, że osiągnięcie zrozumiałości tekstów aktów normatywnych zależy nie tylko od właściwości i jakości tych tekstów, lecz także – i to w znacznej mierze – od cech odbiorców tych tekstów. Ich zdaniem do zrozumienia tekstów aktów normatywnych nie wystarcza odpowiedni poziom ogólnej kompetencji językowej. Niezbędna jest też wiedza o prawie i jego języku oraz o metodach stosowania prawa i jego interpretacji¹⁶. 

Prosty język a Zasady techniki prawodawczej 

Prawo – w większym stopniu niż inne nauki – traktuje o sprawach, które dotyczą nas wszystkich, dlatego zrozumiałe jest oczekiwanie przystępności języka tekstów prawnych. Chociaż pełna realizacja postulatu jasności prawa nie jest możliwa, to jednak warto do niej dążyć. Czynnikiem warunkującym jasność prawa, na który prawodawca ma największy wpływ, jest – poza wyznaczeniem celów i środków regulacji – nadanie tekstowi aktu normatywnego określonych cech językowych. 

Zasady techniki prawodawczej (ZTP) nakazują redaktorowi tekstu prawnego, aby m.in.: 

• redagował przepisy zwięźle, syntetycznie i w sposób, w jaki opisuje się typowe sytuacje występujące w dziedzinie spraw regulowanych danym aktem (§ 5 ZTP), 
• redagował przepisy tak, by dokładnie i w sposób zrozumiały dla adresatów norm w nich zawartych wyrażały intencje prawodawcy (§ 6 ZTP), 
• redagował zdania zgodnie z powszechnie przyjętymi regułami składni języka polskiego i unikał zdań wielokrotnie złożonych (§ 7 ZTP), 
• posługiwał się poprawnymi wyrażeniami językowymi (określeniami) w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu (§ 8 ust. 1 ZTP), 
• unikał posługiwania się określeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), jeżeli mają odpowiedniki w języku powszechnym (§ 8 ust. 2 pkt 1 ZTP), określeniami lub zapożyczeniami obcojęzycznymi, chyba że nie mają one dokładnego odpowiednika w języku polskim (§ 8 ust. 2 pkt 2 ZTP), nowo tworzonymi pojęciami lub strukturami językowymi (neologizmami), chyba że w dotychczasowym słownictwie polskim brak odpowiedniego określenia (§ 8 ust. 2 pkt 3 ZTP), 
• posługiwał się określeniami nieostrymi lub klauzulami generalnymi tylko wówczas, gdy zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu aktu normatywnego (§ 155 ust. 1 ZTP).

 Warto zauważyć, że część przytoczonych dyrektyw techniki prawodawczej dobrze wpisuje się w zasady prostego języka. Wymagania plain language wyraźnie wybrzmiewają w § 8 ZTP, w którym wprost pisze się o obowiązku poprawności językowej i używania wyrazów w ich podstawowych i typowych znaczeniach. Zgodny z zasadami prostego języka jest także § 7 ZTP, który mówi, że należy unikać zdań wielokrotnie złożonych i stosować reguły składni języka polskiego. Rzeczywistość pokazuje jednak, że zalecenia te wciąż pozostają w sferze postulatów. Wydaje się, że większość problemów związanych z niejasnością prawa bierze się nie tyle z niedoskonałości słownictwa, którym posługuje się prawodawca, ile z dużej zawiłości składniowej zdań. Skomplikowane zdania wielokrotnie złożone są w tekstach aktów normatywnych raczej regułą niż wyjątkiem. Nie bez znaczenia jest tu zapewne wymóg § 55 ust. 1 i 2 ZTP, który nakazuje każdą samodzielną myśl ujmować w odrębny, w miarę możliwości jednozdaniowy artykuł. Dyrektywa ta wymusza nierzadko konieczność używania zdań wielokrotnie złożonych, tak by wydzielona samodzielna treść mogła się znaleźć w obrębie jednej jednostki redakcyjnej. Precyzyjne wyrażenie zamysłu prawodawcy wymaga też często wyliczenia w jednym zdaniu wielu elementów, np. wymagań, które adresat normy prawnej powinien spełnić. To dodatkowo przyczynia się do wydłużania zdań. Z drugiej strony w tekście prawnym uwzględnia się specyficzne dla kodowania norm zasady kondensacji treści. Wskazuje je m.in. § 156 ust. 1 ZTP. Przepis ten stanowi, że jeżeli zachodzi potrzeba osiągnięcia skrótowości tekstu lub zapewnienia spójności regulowanych instytucji, w akcie normatywnym można posłużyć się odesłaniami. Trzeba jednak pamiętać, że liczne odesłania do innych przepisów w tym samym akcie czy do przepisów w innych aktach pozwalają co prawda zmniejszyć objętość tekstu, ale zakłócają jego czytelność. 

Powyższy przegląd, choć skrótowy i wybiórczy, wyraźnie pokazuje, że niektóre dyrektywy techniki prawodawczej współgrają z zasadami prostego języka, inne zaś zdecydowanie im przeczą. Czy to zatem oznacza, że język prawny nie może być prostszy? Odpowiedzi na to pytanie postaramy się udzielić dalej. 

Prostszy język prawny 

  ×   Najpóźniej w chwili wyrażenia przez konsumenta woli związania się umową przedsiębiorca ma obowiązek uzyskać wyraźną zgodę konsumenta na każdą dodatkową płatność wykraczającą poza uzgodnione wynagrodzenie za główne obowiązki umowne przedsiębiorcy.
  ✓   Konsument musi wyraźnie zgodzić się na każdą dodatkową płatność, która wykracza poza wynagrodzenie przedsiębiorcy uzgodnione w umowie. Przedsiębiorca musi uzyskać zgodę najpóźniej do chwili, w której konsument wyrazi wolę związania umową. 

  ×   Do drobnych umów życia codziennego wykonywanych natychmiast po ich zawarciu przepisu art. 8 nie stosuje się. 
  ✓   Przepisu art. 8 nie stosuje się do drobnych umów życia codziennego, które są wykonywane natychmiast po ich zawarciu. 

  ×   Bez uszczerbku dla prawa dostawcy usług, o którym mowa w art. 2 pkt 27 lit. a ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne do pobierania opłat za połączenia telefoniczne, jeżeli przedsiębiorca wskazuje numer telefonu przeznaczony do kontaktowania się z nim w sprawie zawartej umowy, opłata dla konsumenta za połączenie z tym numerem nie może być wyższa niż opłata za zwykłe połączenie telefoniczne, zgodnie z pakietem taryfowym dostawcy usług, z którego korzysta konsument. 
  ✓   Przedsiębiorca może udostępnić infolinię do kontaktu w sprawie umowy. Opłata za połączenie nie może być wyższa od opłaty za zwykłe połączenie według taryfy, z której korzysta konsument. Przepis obowiązuje bez szkody dla prawa dostawcy usług, o którym mowa w art. 2 pkt 27 lit. a ustawy z dnia 16 lipca 2004 r. – Prawo telekomunikacyjne, do pobierania opłat za połączenia telefoniczne. 

Dzięki zdaniom pojedynczym lub dwu- czy trzykrotnie złożonym można uniknąć wielu niebezpieczeństw, takich jak błędy interpunkcyjne, formalnenie zharmonizowanie poszczególnych części zdania, zawiłość i niejednoznaczność. Trzeba przy tym pamiętać, że odbiór tekstu utrudnia również nadmiar nominalizacji. 

Nominalizacja (łac. nomen ‘imię, nazwa, rzeczownik’) polega na przekształceniu struktury zdaniowej w obudowany określeniami rzeczownik odczasownikowy. 

  ×   W razie stwierdzenia prowadzenia agitacji wyborczej przewodniczący komisji podejmuje działania w celu jej zaprzestania. 
  ✓   Jeżeli stwierdza się prowadzenie agitacji wyborczej, przewodniczący komisji podejmuje działania, aby jej zaprzestano.

Żeby uniknąć monotonnej struktury wynikającej z nadmiaru rzeczowników odczasownikowych, wystarczyło usunąć wyrażenia funkcyjne w razie, w celu rządzące dopełniaczem i zastąpić wprowadzane przez nie okoliczniki (warunku i celu) zdaniami podrzędnymi. To sprawiło, że tekst zyskał większą dynamiczność i stał się łatwiejszy w odbiorze. 

Każde zdanie powinno być zbudowane według pewnego planu. Podczas tworzenia mniej lub bardziej skomplikowanych konstrukcji składniowych trzeba uwzględniać zarówno swoje kompetencje jako piszącego, jak i kompetencje potencjalnego odbiorcy. 

Jeśli piszący umiejętnie zrealizuje pierwotne założenia dotyczące zdań złożonych, odbiorca tekstu już po przeczytaniu początku jest w stanie przewidzieć dalszy ciąg zdania. Zakłócenia następują wówczas, gdy zamiast oczekiwanego fragmentu pojawia się inny – mniej lub bardziej przypadkowy, np.: 

  ×   Certyfikat okrętowy unieważnia się w razie jego uszkodzenia lub jeżeli została uprawdopodobniona jego utrata. 
  ✓   Certyfikat okrętowy unieważnia się w razie jego uszkodzenia lub uprawdopodobnionej utraty. 

Niektóre spójniki (spójniki współrzędne rozłączne: lub, albo) wymagają, aby łączone przez nie fragmenty były względem siebie symetryczne: treściowo i formalnie. W powyższym zdaniu zabrakło symetrii między informacją umieszczoną przed spójnikiem lub i po nim – schemat przyjęty na wstępie nie został rozwinięty i doszło do pęknięcia kompozycyjnego. Tymczasem odbiorca po lekturze pierwszej części zdania oczekiwałby powielenia modelu składniowego: w razie [czego?] jego uszkodzenia lub [czego?] uprawdopodobnionej utraty. Zdanie można poprawić też w inny sposób. Zamiast okolicznika, którego ośrodkiem jest wyrażenie w razie, można wprowadzić zdanie podrzędne: 

  ✓   Certyfikat okrętowy unieważnia się, jeżeli został uszkodzony lub jeżeli uprawdopodobniono jego utratę. 

Ogólnej myśli porządkującej zabrakło również w zdaniu: 
  ×   Odwołanie komendanta wojewódzkiego Policji lub komendanta powiatowego (miejskiego) wymaga zasięgnięcia opinii: wojewody – jeżeli odwołanie dotyczy komendanta wojewódzkiego Policji, starosty – jeżeli odwołanie dotyczy komendanta powiatowego (miejskiego) Policji. 
  ✓   Odwołanie komendanta wojewódzkiego Policji wymaga zasięgnięcia opinii wojewody, a odwołanie komendanta powiatowego (miejskiego) Policji – opinii starosty. 

Zwykłe usunięcie powtórzeń pozwoliło skrócić tekst niemal o połowę. Zawsze warto spojrzeć krytycznie na napisane przez siebie zdania i zdecydować, czy wszystkie wyrazy są w nich potrzebne. W przypadku redagowania tekstów prawnych jest to zadanie szczególnie trudne, ponieważ wydaje się, że każdy wyraz jest niezbędny. Zdarzają się jednak w tych tekstach również takie elementy, które można usunąć bez szkody dla znaczenia całości, tak jak w poniższych zdaniach: 

  ×   Przedmiotem działania Instytutu jest inicjowanie i prowadzenie prac naukowo-badawczych. 
  ✓   Instytut inicjuje i prowadzi prace naukowo-badawcze. 

  ×   Prezydia […] zapewnią dostarczanie danych do oceny plonów i zbiorów oraz udzielenie pomocy fachowej i technicznej przy przeprowadzaniu badań statystycznych. 
  ✓   Prezydia […] zapewnią dostarczanie danych do oceny plonów i zbiorów oraz wszelką pomoc przy badaniach statystycznych. 

Powyższe przykłady pokazują, że techniki, dzięki którym tekst staje bardziej przystępny, nie ograniczają się jedynie do używania prostych i zrozumiałych słów. Ogromne znaczenie ma odpowiednia budowa zdań. Wszelkie próby upraszczania zdań w tekstach prawnych są dużym wyzwaniem, tym większym, że rezultaty użycia zasad prostego języka w aktach normatywnych poddaje się surowej krytyce. 

Była już mowa o tym, że poprawne formułowanie aktów prawnych polega na wyważeniu dwóch interesów. Z jednej strony stawia się postulat przystępności i zrozumiałości ustaw dla jak najszerszego grona odbiorców, z drugiej natomiast – chęć jak najbardziej precyzyjnego i wyspecjalizowanego opisu rzeczywistości, w którą prawodawca ma wkroczyć. Nie można jednak zapominać, że przestrzeganie przez prawodawcę zasad poprawności językowej, a szczególnie reguł składniowych, pozwala uczynić teksty aktów normatywnych bardziej zrozumiałymi. O zagadnieniach poprawności językowej piszemy w innych miejscach tego poradnika. Tu przypomnimy najważniejsze. 

Teksty prawne powinny się odznaczać: 

• poprawnością składniową, zwłaszcza bezbłędną kompozycją zdań wielokrotnie złożonych, a w obrębie zdań składowych przestrzeganiem związków zgody i związków rządu, unikaniem skrótów składniowych, homonimii składniowej i wieloznacznego szyku (zob. rozdziały 3.1–3.5), 
• właściwym używaniem konstrukcji z imiesłowami, nienadużywaniem imiesłowów w zdaniu (zob. rozdział 3.6), 
• poprawnością interpunkcyjną (zob. część 2).

Teksty, które można uprościć 

1. Planowanie tekstu rozpocznij od podzielenia go na części. Każdej z nich nadaj roboczy śródtytuł. Postaraj się, aby śródtytuły streszczały najważniejszą myśl poszczególnych akapitów i by jeden akapit zawierał jeden wątek. Istotna jest też kolejność akapitów. Właściwie zawsze należałoby zaczynać od akapitu najważniejszego dla odbiorcy. Możesz też stosować chronologiczny układ treści – przyswajamy go szybko, ponieważ jest naturalny. 
2. Używaj krótkich zdań. Pamiętaj, że jedna myśl to jedno zdanie. Staraj się nie rozbijać głównej myśli wtrąceniami. Stawiaj podmiot i orzeczenie jak najbliżej siebie. 
3. Staraj się używać jak najmniej imiesłowów, strony biernej i rzeczowników odczasownikowych. 
4. Tam, gdzie to możliwe, zapisuj treść w punktach. 

We wszelkiego typu formularzach, które są skierowane do konkretnej grupy odbiorców, warto jak najczęściej kontaktować się z czytelnikiem w tekście. Na początku lektury czytelnik szuka czterech najbardziej podstawowych informacji: 

• kto jest nadawcą tekstu? 
• czy ten tekst jest adresowany do mnie? 
• o czym on jest? 
• co powinienem zrobić? 

Dopiero gdy znajdzie odpowiedzi na te pytania, zanurza się w tekst głębiej. Bezpośrednie zwroty do adresata bardzo ułatwiają odbiór, ponieważ dzięki nim czytelnik nie musi szukać informacji „kto – do kogo?”. Wiedza ta jest mu dana bezpośrednio. 

W praktyce polega to na tym, że do tekstu wprowadza się jak najwięcej nazw nadawcy i zwrotów do odbiorcy. Służą do tego zaimki ja, mój, nasz, Ty, Twój, rzeczowniki Pan, Pani, Pana, Państwo oraz czasowniki przesyłamy, odpowiadamy, moglibyście, powinien Pan, może się Pani ubiegać itp.

Uproszczenie języka byłoby też użyteczne we wszystkich tekstach pisanych językiem prawniczym – uzasadnieniach aktów normatywnych i opiniach prawnych.

Podsumowanie 

Dziś w wielu krajach standard prostego języka jest nie tylko dobrym zwyczajem, lecz także narzuconym prawnie sposobem pisania. W Polsce prosty język znalazł zastosowanie w wielu instytucjach i urzędach. Uproszczenie języka tekstów aktów prawnych musiałoby się jednak zacząć od zmiany przepisów prawnych regulujących zasady redagowania tych tekstów. Skoro pisanie aktów prawnych zgodnie z plain language nie jest obecnie w pełni możliwe, to co można zrobić? Zwolennicy ruchu prostego języka dostarczają wielu narzędzi, które pozwalają pisać tak, by teksty były bardziej zarozumiałe i jednocześnie rzetelne. Już teraz warto z nich korzystać wszędzie tam, gdzie jest to możliwe.

Andruszkiewicz M., Jasność prawa a język prawny [w:] Państwo prawa. Parlamentaryzm. Sądownictwo konstytucyjne. Pamięci Profesora Zdzisława Czeszejki-Sochackiego, red. A. Jamróz, Białystok 2012, s. 37–49. 

Choduń A., Postulat jasności prawa. Plain language czy praca edukacyjna, „Krytyka Prawa” 2018, t. 10, s. 226–244. 

Choduń A., Uwagi o komunikatywności tekstów aktów prawnych [w:] Prawo i język, red. A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa 2009, s. 127–131. 

Encyklopedia prostej polszczyzny, publikacja elektroniczna dostępna na stronie PZU pod adresem: https://www.pzu.pl/grupa-pzu/o-nas/prosty-jezyk [dostęp: 28.04.2023]. 

Gizbert-Studnicki T., Postulat jasności i zrozumiałości tekstów prawnych a dostęp do prawa [w:] Prawo i język, red. A. Mróz, A. Niewiadomski, M. Pawelec, Warszawa 2009, s. 9–18. 

Hadryan M., Demokratyzacja języka urzędowego. Współczesne tendencje polityki językowej w Szwecji i Polsce, Poznań 2015. 

Hasło problemowe: styl [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2020. 

Jadacka H., Poradnik językowy dla prawników, Warszawa 2006. 

Komunikacja pisemna. Rekomendacje, publikacja elektroniczna dostępna na stronie serwisu Służby Cywilnej pod adresem: https://www.gov.pl/web/sluzbacywilna/ dokumenty-i-publikacje2 [dostęp: 28.04.2023]. 

Maćkiewicz J., Jak dobrze pisać. Od myśli do tekstu, Warszawa 2014. 

Miodek J., Maziarz M., Piekot T., Poprawa M., Zarzeczny G., Jak pisać o Funduszach Europejskich?, Warszawa 2010, publikacja elektroniczna dostępna na stronie Funduszy Europejskich pod adresem: https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/ publikacje/jak-pisac-o-funduszach-europejskich/ [dostęp: 28.04.2023].

 Moroń E., Piekot T., Zarzeczny G., Maziarz M., Prosto o konkursach Funduszy Europejskich: poradnik efektywnego pisania, Warszawa 2015, publikacja elektroniczna dostępna na stronie Funduszy Europejskich pod adresem: https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/ strony/o-funduszach/publikacje/prosto-o-konkursach-funduszy-europejskich-poradnik -efektywnego-pisania/ [dostęp: 28.04.2023]. 

Piekot T., Maziarz M., Styl „plain language” i przystępność języka publicznego jako nowy kierunek w polskiej polityce językowej, „Język a Kultura” 2014, t. 24, s. 307–324. 

Piekot T., Zarzeczny G., Moroń E., Prosta polszczyzna w praktyce. Standaryzacja języka serwisu Obywatel.gov.pl [w:] Przyszłość polszczyzny – polszczyzna przyszłości, red. K. Kłosińska, R. Zimny, Warszawa 2017, s. 251–265. 

Piekot T., Zarzeczny G., Moroń E., Standard plain language w polskiej sferze publicznej [w:] Lingwistyka kryminalistyczna. Teoria i praktyka, red. M. Zaśko-Zielińska, K. Kredens, Wrocław 2019, s. 197–214. 

Piekot T., Zarzeczny G., Moroń E., Upraszczanie tekstu użytkowego jako (współ)działanie. Perspektywa prostej polszczyzny [w:] Działania na tekście. Przekład – redagowanie – ilustrowanie, red. S. Niebrzegowska-Bartmińska, M. Nowosad-Bakalarczyk, T. Piekot, Lublin 2015, s. 99–116. 

Prosty język w administracji, czyli pisz prosto, prezentacja dostępna pod adresem: https:// www.rpo.pomorskie.eu/documents/10184/377414/2_Prosty+j%C4%99zyk+20.02.2021. pdf/87e27ac0-a5f0-4a30-8604-143869c176f6 [dostęp: 28.04.2023]. 

Prosty język wKAS, prezentacja dostępna pod adresem: https://www.kss.gov.pl/documents/ 6609179/12055231/za%C5%82acznik+nr+4+do+zapytania+__prezentacja+szkoleniowa .pdf, s. 4. 

Wronkowska S., Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa, Poznań 2005. 

Wronkowska S., Postulat jasności prawa i niektóre metody jego realizacji, „Państwo i Prawo” 1976, z. 10, s. 19–33. 

Wronkowska S., Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1982. 

Zych N., Idea plain language a teksty prawne, „Przegląd Legislacyjny” 2016, nr 3, s. 65–90