Ciekawostki

Gorącym zwolennikiem zwięzłego pisania i przemawiania był Juliusz Cezar. Jego najsłynniejsza wypowiedź – Veni, vidi, vici – składa się tylko z trzech czasowników. Są to jednocześnie trzy zdania, które na stałe weszły do języka. Używamy ich za Cezarem, gdy chcemy np. powiedzieć, że błyskawicznie odnieśliśmy sukces. Ich żywotność pokazuje moc, jaką mogą mieć proste zdania zawierające jedną prostą myśl.

Składniowe „pęcznienie” tekstu to często efekt zbyt wielu analityzmów, czyli takich konstrukcji składniowych, które dają się zastąpić jednym wyrazem, np.: 

• brać udział, lepiej: uczestniczyć, 
• dokonać porównania, lepiej: porównać, 
• dołożyć starań, lepiej: postarać się, 
• fakt kradzieży, lepiej: kradzież, 
• na dzień dzisiejszy, lepiej: dzisiaj, 
• odbyć spotkanie, lepiej: spotkać się, 
• udzielić pomocy, lepiej: pomóc, 
• ulec pogorszeniu/zmianie, lepiej: pogorszyć się/zmienić się. 

Te konstrukcje utrudniają lekturę, są niefunkcjonalne i niepotrzebnie wydłużają tekst. Dlatego warto je przekształcać w wyrażenia prostsze, a znaczeniowo tożsame.

W Szwecji⁵ reformę języka urzędowego rozpoczęto od tekstów prawnych. Ośrodkiem, który organizuje działania na rzecz prostego języka, jest Kancelaria Premiera. Rząd wdraża zasady klarspråk (to szwedzki odpowiednik anglojęzycznego terminu plain language) przy pomocy instytucji językowych, aktualnie Rady Języka Szwedzkiego, i ośrodków akademickich. Reforma jest również osadzona w szwedzkim systemie prawnym – istnieje ogłoszona w 2009 r. ustawa językowa. Projekty szwedzkich aktów prawnych są weryfikowane pod kątem języka w specjalnej jednostce przy Ministerstwie Sprawiedliwości – przez ściśle ze sobą współpracujących ekspertów językowych i prawników. Opracowali oni m.in. szczegółowe zasady pisania ustaw. 

Zgodnie z tymi zasadami: 

• przed tekstem głównym ustawy należy umieszczać wstęp ze streszczeniem, 
• tekst powinien być podzielony na rozdziały opatrzone nagłówkami, 
• artykuły powinny zawierać najwyżej trzy ustępy. 

Wobec języka ustaw sformułowano następujące wymagania: 

• zdania powinny mieć prostą budowę, 
• podmiot, orzeczenie i dopełnienie powinny być umieszczone jak najbliżej siebie, 
• konstrukcji biernych należy używać tylko wtedy, gdy nie wiadomo, kto wykonuje daną czynność, lub gdy to, kto jest wykonawcą czynności, jest nieistotne, 
• słownictwo powinno być współczesne, 
• specjalistyczne terminy powinny być zrozumiałe także dla niespecjalistów, a jeśli wymagają objaśnienia, to powinno się ono znaleźć w części ustawy przeznaczonej na definicje, 
• w celu graficznego wyodrębnienia elementów należy stosować wypunktowania. 

Eksperci językowi prowadzą ponadto kursy dla pracowników Kancelarii Premiera, piszą poradniki językowe oraz uczestniczą w pracach komisji parlamentarnych

⁵ Zob. M. Hadryan, Demokratyzacja języka urzędowego. Współczesne tendencje polityki językowej w Szwecji i Polsce, Poznań 2015, s. 86–87

W 2014 r. zbadano⁹ , czy nowy wniosek o wydanie dowodu osobistego rzeczywiście jest bardziej zrozumiały dla odbiorców. Okazało się, że respondenci wypełniali go szybciej (zajmowało im to ok. 5 minut, stary wniosek wypełniali zaś przez ponad 7 minut) i popełniali mniej błędów (średnio tylko 0,75 błędu, natomiast w przypadku starego wniosku – średnio 2 błędy). Co więcej, podczas wypełniania nowego wniosku badani praktycznie nie zostawiali niewypełnionych pól (wynik to średnio 0,33 pustego pola, w starym wniosku – średnio 3,5 pola). Co ważne, wyniki te osiągnęły osoby z wykształceniem jedynie podstawowym. 

W 2016 r. powtórzono badania – tym razem w odniesieniu do wniosku o wydanie zaświadczenia o stanie cywilnym. Stary wniosek badani wypełniali najdłużej przez ponad 18 minut. Na 103 wnioski jedynie trzy zostały wypełnione poprawnie. Nowy wniosek był wypełniany przez wszystkich respondentów nie dłużej niż 3 minuty. Tylko w jednym wniosku w jednym miejscu popełniono błąd, zatem 102 wnioski były wypełnione poprawnie.

⁹ Dane za: T. Piekot, G. Zarzeczny, E. Moroń, Standard plain language…, op.cit., s. 207. 

Śródtytuły ujmuj hasłowo (np. Podstawa prawna, Osoba do kontaktu, Dane adresowe). Staraj się, żeby w miarę możliwości reprezentowały ten sam styl (miały postać albo haseł, albo pytań). Na końcu śródtytułu nie stawiaj kropek ani znaku zapytania czy wykrzyknika.

Listy wypunktowane i wyliczenia tworzą tak naprawdę jedno długie zdanie – takie, którego kolejne elementy można zapisać w ciągu, po przecinku. Kolejne punkty buduj spójnie (np. tylko czasowniki, tylko rzeczowniki, tylko przymiotniki itp.). Dopasuj je gramatycznie do elementu wprowadzającego.

Czasami faktycznie nie wiemy, kto wykonał jakąś czynność. Zdarza się też, że wykonawca czynności nie jest tak ważny jak jej przedmiot. Wtedy bez ryzyka możesz napisać: Sprawa została przekazana do odpowiedniego departamentu. 

Strona bierna ratuje nas też przed niejednoznacznością (homonimią składniową). Kiedy z budowy zdania nie wynika, co jest podmiotem, informacja w stronie biernej pozwala rozwiać te wątpliwości: proces poprzedza wywiad → proces jest poprzedzony wywiadem (zob. rozdział 3.4). 

Czasami prosty izrozumiały dla każdego wyraz jest zamieniany wdługą, wielowyrazową konstrukcję, np.: 

kupić 

dokonać kupna 

nabyć drogą kupna 

dokonać nabycia w drodze kupna 

dokonać nabycia w drodze transakcji kupna-sprzedaży 

dokonać nabycia w drodze przeprowadzenia transakcji kupna-sprzedaży 

dokonać realizacji nabycia w drodze przeprowadzenia transakcji kupna- -sprzedaży 

dokonać realizacji nabycia w drodze przeprowadzenia czynności transakcji kupna-sprzedaży 

Pamiętaj, by w pierwszej kolejności zawsze stosować najprostszą formę.

Kolejność wyrazów w zdaniu zależy od hierarchii treści. Na początku pisz o elementach znanych odbiorcy. Punktem dojścia niech będą wszelkie nowe informacje – te umieszczaj na końcu zdania. Pamiętaj też, by tę informację, na którą chcesz położyć nacisk, umieszczać na początku albo na końcu zdania – tam bowiem pada akcent.

Żeby poprawnie używać imiesłowów przysłówkowych, musisz przestrzegać kilku ważnych zasad: 

• podmiot zdania powinien być wykonawcą czynności wyrażonej zarówno czasownikiem w formie osobowej, jak i imiesłowem przysłówkowym, 
• czynności, które w jednym zdaniu opisujesz za pomocą czasownika i imiesłowu przysłówkowego, powinny odbywać się jednocześnie i mieć podobny czas trwania, 
• w poprawnie zbudowanych zdaniach imiesłowy nie mogą określać przyczyny, skutku ani celu (zob. rozdział 3.6).

Unikaj zwrotów typu: w przypadku X, w razie X, z powodu X, na skutek X, w celu X – zwłaszcza na początku akapitu. Zwroty te wymuszają obecność w tekście rzeczowników odczasownikowych.

Pamiętaj, że praca nad tekstem w standardzie prostego języka dotyczy zmiany kompozycji (struktura, składnia, relacje nadawczo-odbiorcze, takie uporządkowanie elementów tekstu, które ułatwi odbiorcy orientowanie się w jego treści), a nie zmiany merytorycznej treści tekstu. 

Co pokazuje FOG?¹¹ 

FOG 1–6 – twój tekst przypomina teksty ze szkoły podstawowej 

FOG 7–9 – twój tekst przypomina teksty z gimnazjum 

FOG 10–12 – twój tekst przypomina teksty ze szkoły średniej

 FOG 13–15 – twój tekst przypomina teksty ze studiów licencjackich 

FOG 16–17 – twój tekst przypomina teksty ze studiów magisterskich 

FOG 18–21 – twój tekst przypomina teksty ze studiów doktoranckich 

FOG 22 – twój tekst przypomina teksty naukowe.

¹¹ Zob. E. Moroń, T. Piekot, G. Zarzeczny, M. Maziarz, Prosto o konkursach Funduszy Europejskich: poradnik efektywnego pisania, Warszawa 2015, s. 16. Poradnik jest dostępny online pod adresem: https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/strony/o-funduszach/publikacje/prosto -o-konkursach-funduszy-europejskich-poradnik-efektywnego-pisania/ [dostęp: 28.04.2023]. 

Podczas planowania struktury zdania złożonego należy: 

• wybrać zdanie, które niesie główną, pierwszoplanową informację, czyli zdanie nadrzędne, 
• zaplanować, jakie będą relacje znaczeniowe między tą główną informacją a pozostałymi informacjami, które dotyczą tego samego zdarzenia, obiektu czy tej samej osoby, 
• zastanowić się, czy wszystkie te informacje warto umieszczać w jednym zdaniu wielokrotnie złożonym, czy może lepiej rozłożyć je na kilka prostszych zdań, 
• jeśli z jakichś powodów konieczne jest zdanie złożone – wybrać rodzaje zdań składowych, które najlepiej oddadzą planowane relacje znaczeniowe, 
• dobrać odpowiednie spójniki lub inne wskaźniki połączenia, 
• ułożyć zdania składowe we właściwej kolejności¹⁹.

¹⁹ J. Maćkiewicz, Jak dobrze pisać. Od myśli do tekstu, Warszawa 2014, s. 90. 

Generacja pisarzy, którzy zdobywali amerykański rynek wydawniczy w latach 70., przyznawała, że warsztatu uczyła się na twórczości Ernesta Hemingwaya. Hemingway, gdy już napisał opowiadanie, czytał je ponownie i wykreślał wszystkie wyrazy, których utrata nie wpływała na znaczenie poszczególnych zdań. Technikę tę nazwano efektem Hemingwaya. Propagatorzy prostego języka zachęcają, by stosować ją w komunikacji publicznej.

Pamiętaj, że w komunikacji istnieje kilka stopni bezpośredniości. W komunikacji tradycyjnej, papierowej, obowiązują zasady dużego dystansu. Do odbiorcy można zwracać się wyłącznie w trybie „Pan/Pani/Państwo”. Wyjątkiem są teksty z grupy „wezwania do działania”, czyli formularze, instrukcje, opisy procedur itp. Zadaniem tych wypowiedzi jest doprowadzenie do tego, by czytelnik szybko wykonał konkretne działania. W tym przypadku skuteczniejsze jest używanie trybu rozkazującego i form „per ty”. 

Nie zapominaj też o częstym eksponowaniu w tekście samego siebie. Unikaj konstrukcji trzecioosobowych, jak najczęściej pisz „per my” (w znaczeniu „instytucja pisząca tekst”)²¹.

²¹ Zob. E. Moroń, T. Piekot, G. Zarzeczny, M. Maziarz, Prosto o konkursach…, op. cit., s. 11.