5. Leksyka

Wyrazy mają zdolność otwierania obok siebie miejsca dla innych słów w zdaniu, czyli przyłączania ich. 

Dwa główne rodzaje łączliwości to łączliwość składniowa (formalna), a więc oparta na konkretnym schemacie gramatycznym (o tym piszemy w rozdziale 3.2), oraz łączliwość leksykalna – dotycząca konkretnych wyrazów i ich znaczenia. 

Słowa nie łączą się w dowolny sposób. Wyraz może łączyć się z innymi na podstawie jakiejś reguły (np. czasownik rosnąć w znaczeniu ‘rozwijać się, zwiększać swoje rozmiary’ łączy się z rzeczownikami oznaczającymi organizmy żywe) albo zwyczaju językowego, tradycji. W tym drugim przypadku trudność polega na tym, że wyraz łączy się z pewną liczbą ściśle określonych słów, które można wymienić, ale nie można ich skategoryzować. W ten sposób powstają związki i wyrażenia do pewnego stopnia utarte (kolokacje). Prawidłowe ich używanie wymaga dużego oczytania, znajomości znaczenia wyrazów oraz językowej intuicji odbiorcy. Te wszystkie ograniczenia w łączeniu ze sobą wyrazów są jednak zaletą, ponieważ dzięki nim słowa, zwłaszcza te używane rzadziej, są lepiej zrozumiałe, bardziej precyzyjne. To samo dotyczy kontekstów. Jeśli wyrazy łączą się z innymi w ograniczonym zakresie, to komunikaty są bardziej precyzyjne i zrozumiałe. 

Błędy łączliwości wyrazów oraz mechanizmy ich powstawania najlepiej pokazać na konkretnych przykładach zaczerpniętych z aktów prawnych. Zanim przejdę do ich omówienia, przybliżę trzy przykłady z polszczyzny ogólnej. 

Przymiotnik drogi¹ odnosi się do rzeczowników oznaczających towar, np. drogi samochód, drogie ubranie, droga usługa. Gdy połączymy go z nazwą przedmiotu, którego nie da się kupić czy sprzedać, powstanie błąd, np. *drogie zachowanie, *droga mina, *drogi kosmos. 

Czasownik tapetować² ma bardzo wąski zakres łączliwości, ponieważ tworzy poprawne połączenia tylko z rzeczownikami oznaczającymi mieszkanie, jego pomieszczenia oraz ściany. 

Przysłówek mimochodem³ łączy się z czasownikami związanymi z mówieniem i z czasownikami oznaczającymi odbieranie zjawisk za pomocą zmysłów. Dodatkowym ograniczeniem w używaniu tego słowa jest fakt, że czasowniki, z którymi się łączy, muszą być neutralne pod względem intencji i zamiarów podmiotu (ta zasada nie obejmuje tylko czasowników wspominać, rzucić i napomknąć). Poprawne będą więc zwroty mimochodem spojrzał w tamtą stronę, mimochodem wspomniał o niej, a niepoprawne będą zwroty *mimochodem mam wadę wzroku czy *mimochodem nakrzyczał na nich. 
 

Te przykłady udowadniają, że łączliwość niektórych wyrazów jest po pierwsze bardzo ograniczona, a po drugie – opiera się na niusansach.

KONSORCJUM MIKROORGANIZMÓW 

  ×   nawozowe produkty mikrobiologiczne – produkty zawierające wyłącznie mikroorganizmy, w tym mikroorganizmy martwe lub nieaktywne, lub konsorcja tych mikroorganizmów i substancje stanowiące pożywkę dla tych mikroorganizmów i ich metabolity 

Konsorcjum oznacza⁴ ‘spółkę założoną przez kilka firm w celu uzyskania większego kapitału i zrealizowania wspólnie jakiegoś przedsięwzięcia’. Jest to termin ekonomiczny, więc łączy się z rzeczownikami i wyrażeniami, które dotyczą gospodarki. Mogą być na przykład następujące konsorcja: 

Mikroorganizmy to termin biologiczny, który oznacza ‘organizmy widoczne tylko pod mikroskopem’, dlatego nie może tworzyć połączenia z rzeczownikiem konsorcjum – zamiast niego można by w tym kontekście użyć słowa grupa. 

  ✓    nawozowe produkty mikrobiologiczne – produkty zawierające wyłącznie mikroorganizmy, w tym mikroorganizmy martwe lub nieaktywne, lub grupy tych mikroorganizmów i substancje stanowiące pożywkę dla tych mikroorganizmów i ich metabolity 

WYKONYWAĆ UPRAWNIENIE 

  ×   Funkcjonariusz IWSW podczas czynności służbowych wykonuje uprawnienie do obserwowania i rejestrowania obrazu lub dźwięku zdarzeń. 

Pochodzący od czasownika rzeczownik uprawnienia jest używany przede wszystkim w liczbie mnogiej i łączy się z wieloma czasownikami: 

Dlaczego do tych czasowników nie należy czasownik wykonywać? Ponieważ uprawnienia to ‘nadane przez kogoś prawa do wykonywania czegoś przez daną osobę’, czyli czasownik wykonywać jest elementem definicji tego abstrakcyjnego rzeczownika. W tym wypadku połączono zatem wyraz uprawnienia z wyrazem składającym się na jego znaczenie. 

  ✓   Funkcjonariusz IWSW podczas czynności służbowych korzysta z uprawnień do obserwowania i rejestrowania obrazu lub dźwięku zdarzeń. 

ROZWIĄZAĆ, PRZEKSZTAŁCIĆ PRZEDSIĘBIORCĘ 

  ×   W razie śmierci, rozwiązania albo przekształcenia przedsiębiorcy wpisanego do rejestru albo w przypadku zbycia całości lub części przedsiębiorstwa lub wystąpienia innego zdarzenia prawnego, w wyniku których nastąpiło następstwo prawne, Dyrektor Generalny KOWR dokonuje zmiany wpisu w rejestrze na wniosek następcy prawnego tego przedsiębiorcy. 

Przedsiębiorca nie jest instytucją, tylko osobą, która kieruje przedsiębiorstwem. 

Rozwiązać w znaczeniu ‘urzędową decyzją spowodować, że jakaś instytucja przestanie istnieć’ można organizację, która prowadzi działalność, np.:

Czasownik przekształcić ma jeszcze węższą łączliwość leksykalną, ponieważ w znaczeniu ‘zmienić wygląd lub charakter czegoś, np. firmy’ tworzy związki z rzeczownikami:

Dlatego w tym wypadku zdanie z błędną łączliwością powinno się przeredagować tak, żeby oddzielnie ująć informację dotyczącą człowieka, a oddzielnie – firmy: 

  ✓    W razie śmierci przedsiębiorcy, rozwiązania albo przekształcenia przedsiębiorstwa wpisanych do rejestru albo w przypadku zbycia całości lub części przedsiębiorstwa lub wystąpienia innego zdarzenia prawnego, w wyniku których nastąpiło następstwo prawne, Dyrektor Generalny KOWR dokonuje zmiany wpisu w rejestrze na wniosek następcy prawnego tego przedsiębiorcy. 

UDZIELIĆ WIADOMOŚCI

  ×  Szef IWSW może zezwalać na udzielenie uprawnionemu podmiotowi wiadomości stanowiącej informację niejawną. 

Wiadomość da się przekazać albo przynieść, z kolei udziela się gwarancji, rabatu, wsparcia, informacji itd. Mimo że rzeczowniki informacja i wiadomość są bliskoznaczne, to mają różną łączliwość. Dlatego zastąpienie odczasownikowego rzeczownika przekazanie rzeczownikiem udzielenie spowodowało powstanie błędu. 

  ✓    Szef IWSW może zezwalać na przekazanie uprawnionemu podmiotowi wiadomości stanowiącej informację niejawną. 

FUNKCJONARIUSZ ODPOWIADAJĄCY KWALIFIKACJOM 

  ×   Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakim powinien odpowiadać funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów. 

Czasownik odpowiadać w znaczeniu ‘być zgodnym z czymś pod jakimś względem’ otwiera obok siebie dwa miejsca dla rzeczowników nieżywotnych, zwykle niekonkretnych, do których nie należy funkcjonariusz, ponieważ jest rzeczownikiem męskoosobowym. 

Funkcjonariusz natomiast może kwalifikacjami dysponować, może też kwalifikacje:

Poprawne zdanie powinno więc brzmieć: 

  ✓    Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakie powinien posiadać/mieć funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów. 

lub: 

  ✓    Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakimi powinien dysponować funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów. 

UWOLNIĆ STANOWISKO PRACY 

  ×   Informacja o stanowiskach pracy związanych z obronnością kraju w administracji publicznej, na podstawie której Szef Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji prowadzi ich ewidencję, jest przekazywana bez zbędnej zwłoki, po utworzeniu stanowiska lub jego uwolnieniu. 

Jest to bardzo ciekawy przykład, dlatego że zawiera aż dwa niepoprawne połączenia. 

Stanowisko to rzeczownik, który może mieć znaczenie abstrakcyjne: ‘miejsce w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa lub instytucji, wiążące się z określonego rodzaju prestiżem; pozycja w hierarchii zawodowej’ oraz znaczenie drugie, konkretne: ‘miejsce’. 

Połączenie słowa stanowisko z rzeczownikiem praca w wyrażenie stanowisko pracy oznacza ‘miejsce wykonywania pracy’, czyli jakąś zorganizowaną w odpowiedni sposób przestrzeń, w której wykonuje się zadania służbowe. Odnosi się zatem do znaczenia drugiego. 

Z kolei rzeczownik stanowisko w pierwszym znaczeniu, a więc nazywający miejsce w strukturze, może łączyć się m.in. z wyrazami:

Wynika z tego, że w przywołanym na początku zdaniu chodzi o stanowisko w pierwszym znaczeniu – stanowisko służbowe. 

Wśród czasowników, które łączą się z wyrażeniem stanowisko służbowe, są: 

Wydaje się, że w tym wypadku najodpowiedniejszym wyborem byłyby czasowniki opuścić, zwolnić lub zlikwidować. 

  ✓    Informacja o stanowiskach pracy związanych z obronnością kraju w administracji publicznej, na podstawie której Szef Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji prowadzi ich ewidencję, jest przekazywana bez zbędnej zwłoki – po utworzeniu stanowiska lub jego opuszczeniu (zwolnieniu; zlikwidowaniu).

Język nieustannie się rozwija, dlatego pojawianie się zapożyczeń jest naturalnym procesem wzbogacania leksyki. Zapożyczenia pozwalają uzupełnić luki istniejące w rodzimym słownictwie, a ponadto są odzwierciedleniem procesów zachodzących w danym czasie w kraju i na świecie. 

Zapożyczenia to wyrazy, zwroty, wyrażenia lub różne konstrukcje składniowe przejęte z języka obcego lub wzorowane na nim.

Wśród zapożyczeń można wyróżnić: 

• zapożyczenia właściwe – czyli obce wyrazy, które zostały przejęte wraz ze znaczeniem (często także ze spolszczoną pisownią i wymową), np. komputer (ang. computer), 
• zapożyczenia strukturalne (kalki) – które odzwierciedlają swoją budową obce konstrukcje, np. czasopismo (niem. Zeitschrift), w czym mogę pomóc? (ang. how can I help you?), 
• zapożyczenia znaczeniowe (semantyczne) – które polegają na przejęciu znaczenia wyrazu będącego rozszerzeniem znaczenia już istniejącego w języku polskim, np. mysz (w znaczeniu ‘mysz komputerowa’, ang. mouse), 
• zapożyczenia sztuczne – czyli wyrazy złożone z obcych elementów, głównie grecko-łacińskich, np. logopedia; także hybrydy – czyli wyrazy utworzone w języku polskim najczęściej przez połączenie cząstki z języka obcego i elementu rodzimego, np. fotoksiążka (gr. foto- + pol. książka). 

Co ważne, zapożyczenia mogą być przyswojone na gruncie języka polskiego w różnym stopniu. I tak na przykład cytatami są wyrazy, które zapisuje się i wymawia tak jak w języku, z którego pochodzą (fr. à propos). Częściowo przyswojone są zaś słowa z uproszczoną pisownią i wymową, ale z nieodmienną formą (np. kakao, hiszp. cacao). Do zapożyczeń całkowitych zalicza się z kolei te wyrazy, które przystosowały się do polskiego systemu językowego pod względem nie tylko pisowni i wymowy, lecz także odmiany (np. sałata, wł. insalata). 

Zgodnie z przedstawionymi wyżej podziałami wyraz dedykować (i utworzony od niego imiesłów dedykowany) zalicza się do zapożyczeń znaczeniowych całkowicie przyswojonych. Słowo to istniało już bowiem w polszczyźnie, zanim zyskało nowe, rozszerzone znaczenie. Należy jednak zastanowić się nad dwiema ważnymi kwestiami. Po pierwsze, czy to zapożyczone znaczenie nazywa coś nowego, czy tylko zastępuje wyraz lub wyrażenie już istniejące w języku polskim. Po drugie zaś, czy nowego znaczenia słowa dedykować używa się tylko w konkretnej odmianie polszczyzny (np. środowiskowej), czy zakorzeniło się już w języku ogólnym i jest zrozumiałe dla ogółu odbiorców⁵. 

Czy zatem instalacje mogą być dedykowane⁶ ? A co z przedsięwzięciami dedykowanymi wsparciu podmiotów systemu szkolnictwa wyższego i nauki⁷? Nie ulega wątpliwości, że nowe znaczenie wyrazu dedykowany szybko zyskuje popularność nie tylko na portalach informacyjnych, lecz także w aktach prawnych. 
 

Definicja zawarta w Wielkim słowniku języka polskiego PWN pod red. Stanisława Dubisza nie pozostawia wątpliwości: dedykować (łac. dedico) można jedynie utwór literacki, utwór muzyczny lub dzieło sztuki. Znaczenie tego wyrazu poza normą wzorcową nieustannie się jednak rozszerza – czasownik dedykować coraz częściej łączy się z wyrazami typu nagroda, osiągnięcie, zwycięstwo, wygrana itd. I tak na przykład dedykowanie jakiejś osobie medalu oznacza dowód wdzięczności m.in. za jej wkład w to osiągnięcie. Okazuje się jednak, że dedykować ma jeszcze bogatszą paletę znaczeń, także ironicznych – można bowiem dedykować komuś, kto wykazał się niewiedzą, jakiś raport czy tekst do „doedukowania się”. 

Najnowsze słowniki internetowe odnotowują coraz częściej spotykane znaczenia wyrazu dedykować. Za przykład może posłużyć Wielki słownik języka polskiego PAN (https://wsjp.pl/) pod red. Piotra Żmigrodzkiego. Zgodnie z jedną z zamieszczonych tam definicji dedykować to ‘przeznaczać do użycia w sprecyzowany, konkretny sposób’. Jest to znaczenie zapożyczone z języka angielskiego (to dedicate). 

Warto jednak zaznaczyć, że słownik ten ma charakter deskryptywny, a nie normotwórczy. Celem jego autorów jest zatem dokumentowanie wyrazów, wyrażeń, zwrotów itp., które są w powszechnym użyciu, także tych niezgodnych z normą wzorcową. 

Zdecydowanie najczęściej w aktach prawnych dedykować występuje w formie imiesłowu przymiotnikowego biernego (dedykowany). Wyraz ten – w nowym, rozszerzonym znaczeniu – notuje się w aktach normatywnych od początku lat dwutysięcznych. 

Imiesłów dedykowany w nowym znaczeniu można odnaleźć przede wszystkim w przepisach dotyczących zagadnień informatycznych, ale pojawia się on także w innych kontekstach, np. w różnych programach rządowych czy w aktach, w których wdraża się przepisy prawa unijnego. Warto zaznaczyć, że po wejściu Polski do Unii Europejskiej nastąpił wzrost frekwencji wyrazu dedykować i jego pochodnych w aktach prawnych. Ma to związek z przenoszeniem na grunt prawa krajowego przepisów zaczerpniętych z rozporządzeń, dyrektyw, decyzji i innych aktów prawa unijnego, które są tłumaczone na język polski np. z języka angielskiego. 

Powyższe przykłady pokazują, że w aktach prawnych wyraz dedykowany najczęściej występuje w kontekście przeznaczania czegoś specjalnie dla kogoś lub do czegoś albo na coś. Takie znaczenie ma charakter specjalistyczny, więc przeciętnemu odbiorcy zrozumienie sensu może sprawić trudność. Jednocześnie w przepisach prawnych próżno szukać takiego użycia wyrazu dedykować, które odpowiadałoby klasycznej słownikowej definicji (‘poświęcać komuś utwór lub dzieło’). Dodatkowym problemem jest nieustabilizowana składnia imiesłowu dedykowany, którego używa się często w połączeniu z rzeczownikiem w celowniku (dedykowany komuś lub czemuś), z przyimkiem dla (dedykowany dla kogoś lub czegoś) czy z przyimkiem do (dedykowany do czegoś). 

Choć posługiwanie się wyrazem dedykować w jego rozszerzonym znaczeniu wciąż jest uznawane za błąd leksykalny, to nie można wykluczyć, że z czasem to zapożyczenie zostanie zaaprobowane przez językoznawców i trafi do słowników normatywnych. Przemawia za tym fakt, że zasięg nowego znaczenia słowa dedykować nieustannie rośnie i zyskuje rangę znaczenia podstawowego już nie tylko w odmianie środowiskowej, lecz także np. w języku mediów. Tendencja ta jest widoczna także w języku prawnym. 

Potwierdzenie tych zaleceń można odnaleźć w Zasadach techniki prawodawczej. W § 6 podkreśla się konieczność formułowania zrozumiałych dla odbiorców, a jednocześnie precyzyjnych przepisów. W kontekście rozważań nad słusznością wprowadzania zapożyczeń do aktów prawnych kluczowy jest z kolei § 8 Zasad mówiący o tym, że w aktach normatywnych należy posługiwać się poprawnymi określeniami w ich podstawowym znaczeniu. Wskazane jest zatem unikanie określeń specjalistycznych, nowo tworzonych pojęć oraz zapożyczeń z języków obcych. Jednocześnie jednak podkreślono, że istnieją sytuacje, w których sięganie po takie konstrukcje jest zasadne. Można ich użyć, jeśli służą zwiększeniu precyzji przepisów lub jeśli w języku polskim nie ma dokładnego odpowiednika danej konstrukcji ani nie istnieje określenie na zjawisko, które będzie podlegać regulacji na gruncie prawa krajowego.

Dunaj B., Mycawka M., O potrzebnych i niepotrzebnych zapożyczeniach z języka angielskiego, Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis (234): „Studia Linguistica” 2017, nr 12, s. 67–80. 

Kłosińska K., Dedykować, dedykowany, „Poradnik Językowy” 2014, z. 10, s. 68–76. 

Kłosińska-Mosiołek K., O zakłóceniach łączliwości systemowej wyrazów. Zakłócenia łączliwości a błąd semantyczny, „Poradnik Językowy” 1997, z. 3, s. 6–21. 

Kopcińska D., Burkacka I., O „dedykacji” na dwa sposoby [w:] Polskie dźwięki, polskie słowa, polska gramatyka (system – norma – kodyfikacja), red. B. Pędzich i D. Zdunkiewicz-Jedynak, Warszawa 2011, s. 321–344. 

Markowski A., Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, Warszawa 2012. 

Sękowska E., Wpływ języka angielskiego na słownictwo polszczyzny ogólnej, „Poradnik Językowy” 2007, z. 5, s. 44–53. 

Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, https://sjp.pwn.pl/doroszewski/ [dostęp: 8.05.2023]. 

Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 20.04.2023]. 

Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/ [dostęp: 15.04.2023]. 

Wielki słownik języka polskiego PWN, red. S. Dubisz, Warszawa 2018. 

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2010, 2014. 

Wytyczne polityki legislacyjnej i techniki prawodawczej. Zapewnienie efektywności prawu Unii Europejskiej w polskim prawie krajowym, red. E. Nowicka, Warszawa 2009. 

Żochowska N., Łączliwość leksykalna przysłówka mimochodem, „Linguistica Copernicana” 2012, nr 1, s. 229–241