4. Ortografia

W języku polskim obowiązują cztery ogólne zasady ortograficzne: fonetyczna, morfologiczna, historyczna i konwencjonalna (umowna). Pisownia wyrazów wielką i małą literą wynika z zasady konwencjonalnej. Wyrazy piszemy tak, a nie inaczej, ponieważ zostało przyjęte, że taki ich zapis jest odpowiedni ze względu na znaczenie lub z innych powodów językowych. Niekiedy pisownia według tej zasady jest wynikiem podjętej kiedyś decyzji, motywowanej na przykład szacunkiem dla tradycji lub określonymi względami praktycznymi. 

W niniejszym rozdziale skoncentrujemy się na pisowni wielką i małą literą ze względów znaczeniowych. Ostatni podrozdział będzie dotyczył pisowni wielką i małą literą ze względów graficznych. 

Reguły ortograficzne, które określają, kiedy zapis wielką literą jest właściwy, a kiedy nie, są opisane w Wielkim słowniku ortograficznym PWN z zasadami pisowni i interpunkcji¹. Do tych reguł, oznaczonych w słowniku odpowiednimi numerami, oraz do ilustrujących je przykładów będziemy się odwoływać w kolejnych podrozdziałach. 

Każda opisana w słowniku reguła określa, jak zapisywać różne rodzaje desygnatów. Zatem przy podejmowaniu decyzji, jaką literą zapisać dany wyraz lub grupę wyrazów, kluczowe jest ustalenie statusu tego, co ten wyraz lub ta grupa wyrazów nazywa (czy coś jest na przykład nazwą instytucji czy dokumentu, nazwą funkcji czy organu). Jeśli poprawnie ustalimy status danego desygnatu, to będziemy mogli zastosować odpowiednią regułę ortograficzną. Jest to pierwszy elementarny warunek właściwych rozstrzygnięć poprawnościowych. 

Drugi elementarny warunek to trafna ocena, czy to, co chcemy zapisać, jest nazwą własną czy nazwą pospolitą. Od tego bowiem zależy zasadnicza decyzja, czy nazwę danego desygnatu zapisać wielką czy małą literą. 

Umiejętność odróżnienia nazw własnych od nazw pospolitych oraz świadome używanie wielkiej i małej litery mają ogromne znaczenie, ponieważ pozwalają odpowiednio nazywać elementy rzeczywistości. Natomiast błędne użycie wielkiej lub małej litery: 

•    oznacza błędną kategoryzację opisywanego świata, 

•    prowadzi do licznych niekonsekwencji i niejasności w przypadku zestawienia analogicznych elementów rzeczywistości, które zostały zapisane w odmienny sposób, choć powinny być zapisane tak samo, 

•    wprowadza chaos i nieporządek w aktach prawnych. 

Warto zatem stosować zapis wielką i małą literą świadomie, w sytuacjach określonych przez zasady ortograficzne.

Nazwy urzędów, instytucji i organizacji zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [84] 18.27, która dotyczy pisowni nazw indywidualnych (jednostkowych) urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji i towarzystw, oraz zasadą [113] 20.14, która dotyczy pisowni nazw urzędów, władz, instytucji, organizacji, zakładów używanych w znaczeniu nazw pospolitych.

W aktach prawnych można spotkać błędne zapisy nazw urzędów, instytucji i organizacji, na przykład: 

❎ Biuro Ministra do Spraw Unii Europejskiej 
✅ Biuro Ministra do spraw Unii Europejskiej 

❎ Biuro do spraw organizacji Przewodnictwa Polski w OBWE 
✅ Biuro do spraw Organizacji Przewodnictwa Polski w OBWE 

✅ Departament Komitetu Spraw Europejskich 

❎ Stowarzyszenie Dla Dzieci Słabo Widzących i Niewidomych „Razem Do Celu” w Dąbrowie Górniczej 
✅ Stowarzyszenie dla Dzieci Słabo Widzących i Niewidomych „Razem do Celu” w Dąbrowie Górniczej 

❎ Fundacja Na Rzecz Osób Niewidomych i Niepełnosprawnych „Pomóż i Ty” w Gdyni 
✅ Fundacja na rzecz Osób Niewidomych i Niepełnosprawnych „Pomóż i Ty” w Gdyni 

Jeśli skrócona w danym tekście nazwa odnosi się do jednostkowej nazwy urzędu czy instytucji, to zgodnie z zasadą, że takie nazwy urzędów, instytucji itd. zapisujemy wielkimi literami, a skrót stanowi jeden z wyrazów nazwy złożonej, skrót ten zwykle pisze się wielką literą. 

Jest to zgodne z zasadą ortograficzną [93] 18.36, dotyczącą skróconych nazw instytucji i ich działów, których pełna nazwa została wymieniona wcześniej. 

Ogłoszenie, o którym mowa w ust. 1, zamieszcza się w siedzibie Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa, zwanego dalej „Głównym Inspektoratem”. 

Urząd Regulacji Energetyki, zwany dalej „Urzędem”,zapewnia obsługę Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki, zwanego dalej „Prezesem”.

Ustawa określa zadania i organizację Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, zwanej dalej „Agencją”. 

Skróconą nazwę jednostkową można też zapisać małą literą. 

Biuro Rzecznika Praw Pacjenta, zwane dalej „biurem”, jest urzędem administracji rządowej, przy pomocy którego Rzecznik Praw Pacjenta wykonuje swoje zadania w zakresie ochrony praw pacjenta określonych w ustawie. 

Jeśli jednak w akcie prawnym skraca się nazwę, która nie jest nazwą jednostkową urzędu, instytucji itd., to skrót piszemy małą literą. 

Jednostki publicznej radiofonii i telewizji działają wyłącznie w formie jednoosobowej spółki akcyjnej Skarbu Państwa, zwanej dalej „spółką”.

Nazwy organów zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [85] 18.28, która dotyczy pisowni nazw urzędów jednoosobowych w aktach prawnych, oraz zasadą [84] 18.27, która dotyczy pisowni nazw indywidualnych (jednostkowych) urzędów, władz, instytucji. 

Różnicę między jednostkową nazwą organu a nazwą ogólną widać wyraźnie w poniższym przykładzie: 

Przewoźnik lotniczy, operator, podmiot lub osoba w państwie trzecim […] niezwłocznie informuje o tym naczelnika urzędu celno-skarbowego właściwego miejscowo ze względu na miejsce, gdzie znajduje się przesyłka, a jeżeli statek powietrzny znajduje się w przestrzeni powietrznej – Naczelnika Mazowieckiego Urzędu Celno-Skarbowego w Warszawie. 

Wielka litera jest niekiedy błędnie używana w odniesieniu do nazw ogólnych, na przykład: 

  Od dnia ogłoszenia niniejszej ustawy wojewódzki Konserwator Przyrody pełni funkcję regionalnego dyrektora ochrony środowiska do czasu powołania regionalnego dyrektora ochrony środowiska na podstawie przepisów niniejszej ustawy, jednak nie dłużej niż przez 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy. 

✅ Od dnia ogłoszenia niniejszej ustawy wojewódzki konserwator przyrody pełni funkcję regionalnego dyrektora ochrony środowiska do czasu powołania regionalnego dyrektora ochrony środowiska na podstawie przepisów niniejszej ustawy, jednak nie dłużej niż przez 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy. 

  Znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody” (rys. 6.3.4.9) stosuje się w celu Znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody” (rys. 6.3.4.9) stosuje się w celu wskazania obiektu uznanego za pomnik przyrody i umieszcza na wniosek właściwego terytorialnie Konserwatora Przyrody. 
 ✅ Znak E-11 „drogowskaz do zabytku przyrody” (rys. 6.3.4.9) stosuje się w celu wskazania obiektu uznanego za pomnik przyrody i umieszcza na wniosek właściwego terytorialnie konserwatora przyrody. 

Nazwy funkcji, stanowisk i godności zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [116] 20.17, która dotyczy pisowni nazw godności. 

Nazwa funkcji, stanowiska może wystąpić w tekście samodzielnie (np. rzecznik prasowy) lub w połączeniu z nazwą organu, urzędu czy instytucji (np. rzecznik prasowy Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej). 

W powszechnych jednostkach organizacyjnych prokuratury zostało zwolnione stanowisko prokuratora Prokuratury Rejonowej w Ełku.
 rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 października 2015 r. w sprawie konkursu na stanowisko dyrektora Centralnej Komisji Egzaminacyjnej i stanowisko dyrektora okręgowej komisji egzaminacyjnej 

W Państwowym Gospodarstwie Wodnym Wody Polskie do noszenia munduru gospodarki wodnej są obowiązani pracownicy zatrudnieni na stanowiskach służbowych: 

1) prezesa Wód Polskich; 
2) zastępcy prezesa Wód Polskich […]. 

Rozporządzenie określa tryb powołania komisji do przeprowadzenia konkursu na stanowisko dyrektora izby skarbowej i naczelnika urzędu skarbowego. 

Minister wykonuje swoje zadania przy pomocy […] dyrektorów departamentów i biur w Ministerstwie. 

Rozporządzenie określa sposób prowadzenia postępowania kwalifikacyjnego dla kandydatów na stanowisko wojewódzkiego inspektora ochrony roślin i nasiennictwa i jego zastępcy. 

Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 22 listopada 2010 r. w sprawie konkursu na stanowisko dyrektora instytutu naukowego Polskiej Akademii Nauk 

Szef Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, zwany dalej „Szefem ABW”, i Szef Agencji Wywiadu, zwany dalej „Szefem AW”,są centralnymi organami administracji rządowej, działającymi odpowiednio przy pomocy ABW i AW, będącymi urzędami administracji rządowej. 

Główny Urząd Statystyczny, zwany dalej „Urzędem”, jest urzędem administracji rządowej obsługującym Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, zwanego dalej „Prezesem”, działającym pod jego bezpośrednim kierownictwem. 

Określa się następujące wielokrotności kwoty bazowej stanowiącej podstawę ustalenia wynagrodzenia zasadniczego Prezesa Krajowej Izby Odwoławczej, wiceprezesa oraz pozostałych członków Izby. 

W celu wykonania zadań, o których mowa w art. 12 pkt 1 i 2, Generalny Inspektor, zastępca Generalnego Inspektora lub upoważnieni przez niego pracownicy mają prawo: […]. 

Kontroli, o której mowa w § 41 ust. 1, nie poddaje się Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, Marszałka Sejmu, Marszałka Senatu, Prezesa Rady Ministrów, wicemarszałków Sejmu, wicemarszałków Senatu [...]. 

Praktyka w tym zakresie często jest rozbieżna z zasadą ortograficzną. Ilustrują to poniższe przykłady. 

 Rozporządzenie określa sposób ustalania wysokości środków przeznaczonych na wynagrodzenia i nagrody dla Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego, zwanego dalej „Przewodniczącym Komisji”, i jego Zastępców oraz ustalania wysokości tych wynagrodzeń i nagród. 

 ✅ Rozporządzenie określa sposób ustalania wysokości środków przeznaczonych na wynagrodzenia i nagrody dla Przewodniczącego Komisji Nadzoru Finansowego, zwanego dalej „Przewodniczącym Komisji”, i jego zastępców oraz ustalania wysokości tych wynagrodzeń i nagród. 

 Minister może przyznać nagrody roczne Prezesowi i Wiceprezesom Centrum Łukasiewicz po otrzymaniu opinii, o której mowa w § 1, albo po bezskutecznym upływie terminu, o którym mowa w § 2 ust. 1. 

✅ Minister może przyznać nagrody roczne Prezesowi i wiceprezesom Centrum Łukasiewicz po otrzymaniu opinii, o której mowa w § 1, albo po bezskutecznym upływie terminu, o którym mowa w § 2 ust. 1. 

 Komórka audytu wewnętrznego podlega merytorycznie Ministrowi Zdrowia lub właściwemu Wiceministrowi upoważnionemu do nadzorowania audytu wewnętrznego w Ministerstwie Zdrowia. 

✅ Komórka audytu wewnętrznego podlega merytorycznie Ministrowi Zdrowia lub właściwemu wiceministrowi upoważnionemu do nadzorowania audytu wewnętrznego w Ministerstwie Zdrowia. 

Analiza nazw pełnomocników powołanych przez Prezesa Rady Ministrów pokazuje, że pisownia tych nazw jest zróżnicowana i problematyczna. Mniej więcej połowa z nich jest zapisywana w całości od wielkiej litery, np. Pełnomocnik Rządu do spraw Małych i Średnich Przedsiębiorstw, a pozostałe według nieistniejącej zasady: Pełnomocnik Rządu / Pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów – od wielkiej litery, a wyrażenie do spraw i reszta nazwy (z wyjątkiem nazw własnych) – od małej litery, np. Pełnomocnik Rządu do spraw monitorowania wdrażania reformy szkolnictwa wyższego i nauki. 

Nie ulega wątpliwości, że pisownia nazw pełnomocników powinna być ujednolicona. Niezrozumiałe jest, dlaczego np. nazwa Pełnomocnik Rządu do spraw Polityki Demograficznej jest zapisywana w całości od wielkiej litery, a analogiczna nazwa Pełnomocnik Rządu do spraw polityki młodzieżowej – częściowo od wielkiej, a częściowo od małej litery. 

W podejściu do tego problemu można wskazać dwa polemiczne stanowiska: 

1.  Nazwa pełnomocnika jest nazwą organu, zatem zgodnie z zasadą ortograficzną dotyczącą pisowni nazw organów powinna być w całości zapisywana od wielkiej litery. 

2.    Nazwa pełnomocnika jest nazwą funkcji, zatem zgodnie z zasadą ortograficzną dotyczącą pisowni nazw funkcji, stanowisk i godności powinna być w całości zapisywana od małej litery. 

Komentarz do punktu 1: 

Skoro pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów jest powoływany na podstawie art. 12 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów,zgodnie z którym Prezes Rady Ministrów może tworzyć organy pomocnicze Rady Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów, to można powiedzieć, że pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów jest organem władzy. 

Komentarz do punktu 2: 

Choć pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów jest powoływany na podstawie art. 12 ustawy o Radzie Ministrów jako organ pomocniczy Rady Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów, to nie jest on organem administracji publicznej w sensie ścisłym. Jest organem wewnętrznym Rady Ministrów, nie zaś organem wyższego stopnia czy organem naczelnym w rozumieniu art. 17 i 18 ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego, nie ma zatem mocy prawnej przysługującej organom administracji publicznej. 

Jeśli zaś chodzi o pełnomocnika Rządu, to jest on powoływany na podstawie art. 10 ust. 1 i 4 ustawy o Radzie Ministrów, a artykuł ten znajduje się w rozdziale pt. Członkowie Rady Ministrów, w którym nie ma mowy o organach administracji publicznej. Pełnomocnik realizuje wyznaczone mu przez Radę Ministrów zadania, w tym może podejmować oraz inicjować procesy legislacyjne, jednak sam nie wydaje aktów prawnych, gdyż nie jest organem mającym taką moc prawną. 

Argumenty przedstawione w komentarzu do punktu 2. przemawiają za tym, by uznać, że pełnomocnik nie ma statusu organu w takim rozumieniu, w jakim mają go inne organy władzy. Nazwa pełnomocnika jest zatem nazwą określonej funkcji i w związku z tym powinna być zapisywana w całości od małej litery. 

Pisownia małymi literami ma też swoje uzasadnienie praktyczne. Znaczna część nazw pełnomocników jest długa i dość szczegółowo określa zakres zadań pełnomocnika, np. Pełnomocnik Rządu do spraw Działalności Edukacyjnej oraz Analizowania Sposobu Realizacji Misji Publicznej w Środkach Masowego Przekazu. Nie jest to typowe dla nazw organów (por. np. Minister Finansów – minister właściwy do spraw budżetu państwa, finansów publicznych oraz instytucji finansowych). 

Można przypuszczać, że niekonwencjonalna pisownia niektórych nazw pełnomocników (początek od wielkiej litery, wyrażenie do spraw i reszta nazwy od małej) jest próbą wybrnięcia z tej nietypowej sytuacji, w której z jednej strony chce się wyróżnić wielką literą nazwę pełnomocnika, a z drugiej – próbuje się uniknąć zapisywania wielkimi literami treści, które określają zakres ustanowionego pełnomocnictwa.

Ilustrują to poniższe przykłady: 

Pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów do spraw reformy regulacji administracyjnych związanych z ruchem naturalnym ludności i ochrony miejsc pamięci 

  Pełnomocnik Rządu do spraw wspierania wychowawczej funkcji szkoły i placówki, edukacji włączającej oraz kształcenia zawodowego 

Taki zapis nie jest jednak poprawny ortograficznie. W polskiej ortografii nie ma zasady, zgodnie z którą początek nazwy stanowiska, funkcji czy godności można by zapisywać od wielkiej litery, a pozostałą część nazwy – od małej. Powinno być zatem: 

pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów do spraw reformy regulacji administracyjnych związanych z ruchem naturalnym ludności i ochrony miejsc pamięci 
pełnomocnik rządu do spraw wspierania wychowawczej funkcji szkoły i placówki, edukacji włączającej oraz kształcenia zawodowego 

Pozostaje jeszcze do omówienia kwestia pisowni nazwy rząd. Nie jest to oficjalna nazwa organu władzy, lecz nazwa obiegowa, potoczna, dlatego zgodnie z zasadami ortografii piszemy ją małą literą. Oficjalną nazwą organu jest Rada Ministrów – i ta powinna być zawsze zapisywana w całości od wielkiej litery. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. występuje tylko oficjalna nazwa organu, czyli Rada Ministrów. Problematyczne jest to, że we wcześniejszej w stosunku do Konstytucji RP ustawie z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów nazwę rząd zapisano wielką literą. W rezultacie w art. 10, w którym jest mowa o ustanowieniu pełnomocnika Rządu, nazwa rząd została konsekwentnie (w ramach tej ustawy) zapisana wielką literą. 

W związku z tym, że reguła dotycząca pisowni nazw nieoficjalnych jest regułą powszechną i jako taka jest zwykle stosowana w odniesieniu do nazwy rząd, a także w związku z tym, że późniejsza od ustawy o Radzie Ministrów Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej nie przywołuje nieoficjalnej nazwy Rady Ministrów – zaleca się, by w nazwach pełnomocników wyraz rząd zapisywać małą literą lub stosować nazwę oficjalną. Drugie z tych rozwiązań przyjęto w nazwie: Pełnomocnik Rady Ministrów do spraw Rządowego Programu Rozwoju Zintegrowanego Systemu Informacji o Nieruchomościach. 

pełnomocnik rządu do spraw przeciwdziałania wykluczeniu komunikacyjnemu 
pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów do spraw utworzenia Narodowego Centrum Sportu 
pełnomocnik Prezesa Rady Ministrów do spraw rozwoju sektora biotechnologii i niezależności Polski w zakresie produktów krwiopochodnych

Nazwy komisji, komitetów, rad i zespołów zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [84] 18.27, która dotyczy pisowni nazw indywidualnych (jednostkowych) urzędów, władz, instytucji, szkół, organizacji i towarzystw.

WAŻNE

 Najczęstsze błędy w zakresie pisowni nazw komisji, komitetów, rad i zespołów: 

•    zapis wyrażenia do Spraw – przyimek do małą literą, rzeczownik Spraw wielką literą, mimo że całe wyrażenie przyimkowe powinno być zapisane małymi literami, na przykład: 
 

  ×   Rada Główna do Spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym 
  ✓   Rada Główna do spraw Społecznej Readaptacji i Pomocy Skazanym
 
  ×    Międzyresortowy Zespół do Spraw Zagrożeń Terrorystycznych 
  ✓   Międzyresortowy Zespół do spraw Zagrożeń Terrorystycznych 

  ×    Komisja do Spraw Energii, Klimatu i Aktywów Państwowych 
  ✓   Komisja do spraw Energii, Klimatu i Aktywów Państwowych 

  ×    Krajowa Komisja Etyczna do Spraw Doświadczeń na Zwierzętach 
  ✓   Krajowa Komisja Etyczna do spraw Doświadczeń na Zwierzętach 
 

• zapis pełnej nazwy według nieistniejącej w polskiej ortografii zasady: pierwszy wyraz (lub pierwsze wyrazy) nazwy wielką literą, a pozostałe wyrazy nazwy – małą literą⁴, na przykład: 

  ×    Rada do spraw spółek z udziałem Skarbu Państwa i państwowych osób prawnych 
  ✓   Rada do spraw Spółek z Udziałem Skarbu Państwa i Państwowych Osób Prawnych 

  ×    Rada Konsultacyjna do spraw powszechnych spisów rolnych oraz narodowych spisów powszechnych ludności i mieszkań 
  ✓   Rada Konsultacyjna do spraw Powszechnych Spisów Rolnych oraz Narodowych Spisów Powszechnych Ludności i Mieszkań 

  ×    Zespół do spraw międzynarodowego prawa humanitarnego 
  ✓   Zespół do spraw Międzynarodowego Prawa Humanitarnego 

  ×    Międzyresortowy Zespół do spraw monitorowania kontroli podmiotów świadczących usługi w zakresie przewozu osób 
  ✓   Międzyresortowy Zespół do spraw Monitorowania Kontroli Podmiotów Świadczących Usługi w Zakresie Przewozu Osób 

Jeśli skrócona w danym tekście nazwa odnosi się do jednostkowej nazwy komisji, komitetu, rady czy zespołu, to zgodnie z zasadą, że nazwy komisji, komitetów itd. piszemy wielką literą, a skrót stanowi jeden z wyrazów tej nazwy, skrót ten zwykle pisze się wielką literą. 

Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o: 

1) Komisji – rozumie się przez to Komisję Nadzoru Finansowego [...].

 Uchwała reguluje szczegółowe zasady i tryb przygotowywania dokumentów na posiedzenia Komitetu Integracji Europejskiej, zwanego dalej „Komitetem”. 

Minister właściwy do spraw zdrowia odwołuje członka Zespołu [...]. 

Zgodnie z zasadą ortograficzną [73] 18.16. wielką literą piszemy pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek, rozpraw, artykułów, wierszy, pieśni, piosenek, filmów, sztuk teatralnych), w tytułach ich rozdziałów, w tytułach dzieł sztuki, zabytków językowych, odezw, deklaracji, ustaw, akcji charytatywnych i porządkowych, operacji wojskowych, na przykład: 

Deklaracja praw dziecka, Karta nauczyciela, Kodeks cywilny, Kodeks pracy, Konstytucja 3 maja, Statut wiślicki, Uniwersał połaniecki, Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi. 
 

Zasada ta jest opatrzona dodatkową uwagą: „Tytuły ustaw przytaczane w pełnym brzmieniu pisze się wielką literą⁶, np. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich. Nazwy skrócone, przywoływane w znaczeniu potocznym, zapisujemy małą literą, np. ustawa antyalkoholowa, ustawa o nieletnich”⁷.

Mimo powszechności tej zasady ortograficznej tytuły ustaw, rozporządzeń, uchwał, zarządzeń, postanowień i innych aktów prawnych są zwyczajowo pisane w tych aktach od małej litery, na przykład: 

Na podstawie art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 8 sierpnia 1996 r. o Radzie Ministrów (Dz. U. z 2022 r. poz. 1188) zarządza się, co następuje […] 

W rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 27 stycznia 2015 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobów realizacji niektórych zadań Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (Dz. U. poz. 187, z późn. zm.) wprowadza się następujące zmiany […] 

W zarządzeniu nr 2 Prezesa Rady Ministrów z dnia 5 stycznia 2016 r. w sprawie nadania statutu Kancelarii Prezesa Rady Ministrów (M.P.z 2023 r. poz. 3 i 223) wprowadza się następujące zmiany […] 

Wymagania dotyczące zapisu tytułu aktu prawnego są zawarte w Zasadach techniki prawodawczej. Odnoszą się one jednak tylko do zapisu tytułu na początku aktu prawnego. 

Zgodnie z § 16 Zasad techniki prawodawczej w tytule ustawy w oddzielnych wierszach zamieszcza się: oznaczenie rodzaju aktu, datę ustawy oraz ogólne określenie przedmiotu ustawy. Wskazówki ortograficzne znajdują się w § 19 tego dokumentu, który brzmi: 

„§ 19. Określenie przedmiotu ustawy może być: 

1) opisowe – rozpoczynające się od przyimka „o”, pisanego małą literą; 
2) rzeczowe – rozpoczynające się od wyrazów „Kodeks”, „Prawo” albo „Ordynacja”, pisanych wielką literą, w przypadku gdy ustawa wyczerpująco reguluje obszerną dziedzinę spraw, albo rozpoczynające się od wyrazów „Przepisy wprowadzające…”,w przypadku gdy ustawa jest ustawą wprowadzającą”. 

Zalecenia dotyczące formułowania tytułów aktów wykonawczych zawarto w § 120 Zasad techniki prawodawczej. Zgodnie z ust. 4 tego paragrafu oznaczenie rodzaju aktu oraz nazwę organu wydającego rozporządzenie pisze się wielkimi literami (czyli wersalikami). 

Są to jedyne informacje na temat zapisu ortograficznego tytułów aktów prawnych. 

Wytyczne te są pomocne i stosowane w praktyce, nie precyzują jednak ważnej kwestii: jaką literą – małą czy wielką – zapisywać pierwszy wyraz tytułu aktu prawnego (czyli rodzaj aktu) w tekście ciągłym. Ten istotny problem nie jest więc w Zasadach techniki prawodawczej rozwiązany. 

„Przepisy ortograficzne mówią o pisaniu pierwszego słowa (czyli decyzja, rozporządzenie itp.) od wielkiej litery, praktyka prawna zaś nakazuje nazwy aktów prawnych zapisywać w tekstach ciągłych małymi literami, a w tytułach wersalikami. Tytuły aktów prawnych Unii Europejskiej w tekście ciągłym zapisujemy zgodnie ze zwyczajem prawnym – małymi literami (rozporządzenie, dyrektywa, decyzja, zalecenie itp.), niezależnie od tego, czy występują z podaniem tytułu pełnego czy skróconego: 

[…] uwzględniając dyrektywę 2004/17/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. koordynującą procedury udzielania zamówień przez podmioty działające w sektorach gospodarki wodnej, energetyki, transportu i usług pocztowych […] 

Skrócone nazwy aktów prawnych zapisujemy małą literą. 

rozporządzenie (WE) nr 123/2004 
niniejsze rozporządzenie 
Rozporządzenie określa sposób podziału środków finansowych, o których mowa w: 
1) art. 365 pkt 1 lit. a–c ustawy z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, zwanej dalej „ustawą” […] 

Powyższe zalecenia odnoszą się do aktów prawnych publikowanych w „Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej” oraz w „Monitorze Polskim”. W tekstach innego rodzaju decyzja co do zapisu nazwy aktu prawnego należy do autora lub wydawcy tekstu, którzy mogą przyjąć albo zapis zgodny z ogólną zasadą ortograficzną, albo zapis zgodny z tradycją utrwaloną w aktach prawnych.

Nazwy dokumentów 

Nazwy dokumentów zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [73] 18.16, która dotyczy pisowni tytułów (por. podrozdział 4.1.6). 

Jeżeli pełna, oficjalna nazwa dokumentu jest bardzo rozbudowana, można ją nieco skrócić i potraktować ten skrócony zapis jako tytuł. Muszą być jednak spełnione dwa warunki: 

• pierwszy wyraz (umowa, traktat itp.), zasadnicza struktura tytułu i określenie przedmiotu danego dokumentu zostają zachowane, 
• usunięte części tytułu dotyczą mniej istotnych składników (np. data, miejsce sporządzenia, podtytuł, informacje uzupełniające w nawiasach). 
  Traktat o przystąpieniu Chorwacji do Unii Europejskiej 
  Umowa między Rzecząpospolitą Polską a Ukrainą o pomocy prawnej i stosunkach prawnych 
  Regulamin organizowania imprez sportowych na gruntach leśnych Skarbu Państwa 

Jeżeli w tekście używamy skróconych, zwyczajowych nazw dokumentów (co najmniej dwuwyrazowych), to wszystkie elementy nazwy zapisujemy małą literą (z wyjątkiem nazw własnych). Użycie małej litery informuje o tym, że jest to nazwa nieoficjalna. 

traktat akcesyjny 
traktaty rzymskie 
konwencja paryska 
protokół z Palermo 
porozumienie nicejskie 
umowa z Kotonu 
regulamin zakładowy 

Jeżeli w tekście używamy skróconych, jednowyrazowych nazw dokumentów, których pełna nazwa została wymieniona wcześniej, to te skrócone nazwy możemy zapisać wielką literą w przypadkach uzasadnionych względami czytelności i zrozumiałości tekstu (jeżeli istnieje ryzyko pomyłki z innym dokumentem). Jest to zgodne z zasadą ortograficzną [93] 18.36. 

W innych przypadkach skrócone, jednowyrazowe nazwy dokumentów zapisujemy małą literą. 

Zgodnie z Artykułem 35 ustęp 4 Umowy między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki o statusie sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych Ameryki na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podpisanej w Warszawie dnia 11 grudnia 2009 r., dalej zwanej „Umową” […]. 

Rząd Rzeczypospolitej Polskiej oraz Rząd Republiki Mołdawii […], pragnąc określić zasady wykonania Umowy między Wspólnotą Europejską a Republiką Mołdawii o readmisji osób przebywających nielegalnie, sporządzonej w Brukseli dnia 10 października 2007 roku, zwanej dalej „Umową”; na podstawie artykułu 19 ustęp 1 Umowy, uzgodniły co następuje: […]. 

Umowa o prowadzenie bankowych rachunków dla osób fizycznych, zwana dalej „umową” 

Jeżeli w tekście używamy jednowyrazowych nazw dokumentów (np. umowa, traktat, regulamin) poprzedzonych zaimkiem wskazującym (ten, ta, to w odpowiednim przypadku gramatycznym) lub formą przymiotnika niniejszy, to zaleca się użycie małej litery, gdyż nie jest to skrócona nazwa, tylko określenie opisowe. 

Nazwy programów 
Z ortograficznego punktu widzenia pisownia nazw programów nie jest łatwa. Jak zauważył Radosław Pawelec: „[…] w wyniku integracji ze strukturami administracyjnymi Unii [Europejskiej] powstała cała skomplikowana struktura dokumentów, nazw działań, priorytetów, projektów i programów, rozmaitych urzędowych kategorii nadrzędnych i podrzędnych, dla których właściwie nie umiemy znaleźć genus proximum, nawet najogólniej określić, co to właściwie jest”¹⁰. 

Językoznawca zwraca uwagę na istotny problem, albowiem ustalenie, czym jest nazywany desygnat, jest kluczowe we właściwym przyporządkowaniu zasady ortograficznej. Na te trudności nakłada się problem polegający na tym, że objaśnienia w słownikach ortograficznych nie obejmują wszystkich nowych kategorii, które pojawiają się w naszej rzeczywistości. 

Pewnym uściśleniem zasad słownikowych dotyczących m.in. pisowni programów jest dokument Rady Języka Polskiego Wielkie i małe litery w tekstach UE¹¹. Na jego podstawie zostały opracowane wytyczne zawarte w Międzyinstytucjonalnym przewodniku redakcyjnym. Przedstawiamy je poniżej oraz uzupełniamy dodatkowymi wskazówkami i przykładami. 

Jeśli w hasłowym tytule występują nazwy własne, to wszystkie elementy tych nazw zapisujemy zgodnie z zasadą od wielkiej litery. 

program „Fundusze Europejskie dla Polski Wschodniej 2021–2027” 
program wieloletni pod nazwą „Budowa Polskiego Ośrodka Szkoleniowego Ratownictwa Morskiego w Szczecinie” 

Niekiedy w tekstach aktów prawnych spotykamy błędne zapisy tego typu tytułów. 

  ×    program wieloletni „Priorytetowe Zadania Modernizacji Technicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ramach programów operacyjnych” 
  ✓    program wieloletni „Priorytetowe zadania modernizacji technicznej Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w ramach programów operacyjnych” 

  ×    program wieloletni pod nazwą „Program rządowy – Udział Polski w części COSME Programu na rzecz rynku wewnętrznego, konkurencyjności przedsiębiorstw, w tym małych i średnich przedsiębiorstw, dziedziny roślin, zwierząt, żywności i paszy, oraz statystyk europejskich (Programu na rzecz jednolitego rynku) w latach 2022–2028” 
  ✓    program wieloletni pod nazwą „Program rządowy – udział Polski w części COSME Programu na rzecz rynku wewnętrznego, konkurencyjności przedsiębiorstw, w tym małych i średnich przedsiębiorstw, dziedziny roślin, zwieząt, żywności i paszy, oraz statystyk europejskich (Programu na rzecz jednolitego rynku) w latach 2022–2028” 

  ×    program wieloletni pod nazwą „Program Olimpia – Program budowy przyszkolnych hal sportowych na 100-lecie pierwszych występów reprezentacji Polski na Igrzyskach Olimpijskich” 
  ✓    program wieloletni pod nazwą „Olimpia – program budowy przyszkolnych hal sportowych na 100-lecie pierwszych występów reprezentacji Polski na igrzyskach olimpijskich” 

Choć autorzy Międzyinstytucjonalnego przewodnika redakcyjnego informują, że tego rodzaju tytuły zapisuje się bez cudzysłowu, to względy praktyczne przemawiają za tym, by z tego wyróżnienia jednak nie rezygnować. Cudzysłów sygnalizuje początek i koniec tytułu¹², dzięki czemu nie mamy wątpliwości, jakie jest jego pełne brzmienie – jak w przykładach na kolejnej stronie. 

„Krajowy program zwalczania niektórych serotypów Salmonella w stadach indyków rzeźnych” na lata 2022–2024 
„Program integracji społecznej i obywatelskiej Romów w Polsce na lata 2021–2030” 
„Krajowy program mający na celu wykrycie zakażeń wirusami wywołującymi grypę ptaków (Avian influenza) u drobiu i dzikich ptaków” na 2023 r. 
„Program ograniczania przestępczości i aspołecznych zachowań Razem bezpieczniej im. Władysława Stasiaka na lata 2018–2020” 

Analiza tekstów aktów prawnych pokazuje, że bardzo duża część nazw programów jest zapisywana w ten właśnie sposób (wszystkie elementy nazwy od wielkiej litery). Jaki jest status tych nazw? Czy rzeczywiście wszystkie odnoszą się do zinstytucjonalizowanej formy działalności i czy taka ich pisownia jest uzasadniona? 

W wielu przypadkach nazwy zawierające wyraz program wskazują na desygnaty o złożonym charakterze – są jednocześnie tytułami dokumentów i nazwami działań, które zostały w tych dokumentach określone. W takich sytuacjach zaleca się, by w pierwszej kolejności brać pod uwagę zapis zgodny z zasadą dotyczącą pisowni nazw dokumentów i na przykład zamiast: 
Wojewódzki Program Pomocy i Oparcia Społecznego dla Osób z Zaburzeniami Psychicznymi Województwa Mazowieckiego na lata 2023–2027 
napisać: 
„Wojewódzki program pomocy i oparcia społecznego dla osób z zaburzeniami psychicznymi województwa mazowieckiego na lata 2023–2027”, 

zamiast: 
Krajowy Program Działań na rzecz Równego Traktowania na lata 2022–2030 
napisać: 
„Krajowy program działań na rzecz równego traktowania na lata 2022–2030”, 
zamiast: 
Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie na rok 2022 
napisać: 
„Krajowy program przeciwdziałania przemocy w rodzinie na rok 2022”. 

Nazwy strategii 

Zasadę dotyczącą pisowni nazw strategii, zawartą w dokumencie Rady Języka Polskiego Wielkie i małe litery w tekstach UE, przywołujemy za Międzyinstytucjonalnym przewodnikiem redakcyjnym oraz uzupełniamy dodatkowymi uwagami i przykładami. 

W praktyce jednak bardzo często spotykamy zapis wszystkich elementów nazwy od wielkiej litery. 

  ×    Strategia na rzecz Odpowiedzialnego Rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) 
  ✓    Strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju do roku 2020 (z perspektywą do 2030 r.) 

  ×    Strategia na rzecz Osób z Niepełnosprawnościami 2021–2030 
  ✓    Strategia na rzecz osób z niepełnosprawnościami 2021–2030 

  ×    Strategia Rozwoju Gminy Siedlce na lata 2016–2026 
  ✓    Strategia rozwoju gminy Siedlce na lata 2016–2026 

  ×    Strategia Rozwoju Rynku Kapitałowego 
  ✓    Strategia rozwoju rynku kapitałowego 

  ×    Strategia Marki Województwa Mazowieckiego na lata 2022–2025 
  ✓    Strategia marki województwa mazowieckiego na lata 2022–2025 

  ×    „Strategia Zrównoważonego Rozwoju Transportu do 2030 roku” 
  ✓    „Strategia zrównoważonego rozwoju transportu do 2030 roku” 

W ostatnim z przywołanych przykładów nazwa strategii została ujęta w cudzysłów. Niewątpliwie cudzysłów jest tu właściwy, ponieważ jest to tytuł dokumentu, jednak nie należy stosować dwóch wyróżnień jednocześnie (i za pomocą wielkich liter, i za pomocą cudzysłowu). 

Warto rozważyć ujmowanie tytułów strategii w cudzysłów. Znak ten – podobnie jak w przypadku nazw programów – sygnalizuje początek i koniec tytułu dokumentu. 

Niekiedy pojęcia program, plan, strategia płynnie się przenikają, co jeszcze bardziej komplikuje omawiany problem ortograficzny. Na przykład Narodowa Strategia Onkologiczna to w istocie program wieloletni pn. Narodowa Strategia Onkologiczna na lata 2020–2030 (powinno być: program wieloletni pn. „Narodowa strategia onkologiczna na lata 2020–2030”). 

Nie ulega wątpliwości, że zagadnienie dotyczące pisowni nazw programów, planów, strategii, projektów itd. jest bardzo złożone. Wymaga ono pogłębionych badań i – być może – nowych rozstrzygnięć normatywnych, które uwzględniałyby dotychczasowy uzus. Z całą pewnością powinny to być ustalenia bardziej szczegółowe, uwzględniające złożoność nazywanej materii. 

Niezależnie jednak od tego, czy będziemy dysponować obecnymi ustaleniami czy też nowymi rozstrzygnięciami, na osobach tworzących omawiane nazwy spoczywa obowiązek dokładnej analizy desygnatów i podejmowania przemyślanych decyzji. 

Nazwy funduszy 

Zasadę dotyczącą pisowni nazw funduszy, zawartą w dokumencie Rady Języka Polskiego Wielkie i małe litery w tekstach UE, przywołujemy za Międzyinstytucjonalnym przewodnikiem redakcyjnym. 

Zasady polskiej ortografii nie odnoszą się wprost do pisowni baz danych, trudno zatem znaleźć odpowiednią regułę, do której można by przyporządkować ten rodzaj desygnatów. Należy więc odwołać się do podziału na nazwy własne (jednostkowe) i nazwy pospolite (ogólne) oraz do dotychczasowej praktyki. 

W przypadku rejestrów można wyróżnić kilka baz danych, których nazwom nadano status nazwy własnej. Są to na przykład: 

Krajowy Rejestr Sądowy 
Krajowy Rejestr Karny 
Krajowy Rejestr Urzędowy Podmiotów Gospodarki Narodowej 
Centralny Rejestr Wyborców 
Rejestr Należności Publicznoprawnych 
Rejestr Dokumentów Publicznych 
Krajowy Rejestr Nowotworów 
 

Zwykle jednak w aktach prawnych nazwy rejestrów są zapisywane małymi literami, na przykład: 

rejestr aktuariuszy 
rejestr lotnisk 
rejestr fundacji rodzinnych 
rejestr wykroczeń 
rejestr wpłat na rzecz partii politycznej 
rejestr funduszy inwestycyjnych 
rejestr brokerów 
rejestr agentów ubezpieczeniowych i agentów oferujących ubezpieczenia uzupełniające 

Interesującym przykładem jest państwowy rejestr nazw geograficznych. Nazwa ta w rozporządzeniu Ministra Rozwoju, Pracy i Technologii z dnia 29 stycznia 2021 r. w sprawie państwowego rejestru nazw geograficznych jest zapisana małymi literami, natomiast na internetowych stronach rządowych każdy wyraz tej nazwy jest zapisany od wielkiej litery (być może jako błędne rozwinięcie skrótowca PRNG). 

Jeśli chodzi o ewidencje, to również można wskazać kilka takich, których nazwom nadano status nazwy własnej: 

Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności (PESEL) 
Centralna Ewidencja i Informacja o Działalności Gospodarczej 
System Ewidencji Zasobów Ochrony Zdrowia 
Ewidencja Infrastruktury Paliw Alternatywnych 

Większość nazw ewidencji traktuje się jednak jako nazwy ogólne i zapisuje małymi literami, na przykład: 

ewidencja gruntów i budynków 
centralna ewidencja emisyjności budynków 
krajowy system ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności 
centralna ewidencja pojazdów 
ewidencja miejscowości, ulic i adresów 
geodezyjna ewidencja sieci uzbrojenia terenu 
ewidencja żeglugowego wykorzystania śluz i pochylni przez statki 

Także nazwy wykazów zapisuje się w aktach prawnych od małej litery – niezależnie od tego, czy są to wykazy bardzo obszerne czy nie, na przykład: 

wykaz urzędowych nazw miejscowości i ich części 
wykaz gmin i powiatów wchodzących w skład województw 
wykaz norm zharmonizowanych 
wykaz wyrobów medycznych wydawanych na zlecenie 
wykaz świadczeń opieki zdrowotnej wymagających ustalenia odrębnego sposobu finansowania 
wykaz dokumentów potwierdzających znajomość języka polskiego 

Praktyka pokazuje więc, że w większości przypadków nazwy rejestrów, ewidencji i wykazów zapisuje się w tekście ciągłym od małej litery. Jeśli nazwa rejestru, ewidencji lub wykazu stanowi tytuł załącznika, to jest zapisywana wersalikami.

Pewnym wyjątkiem są publikacje Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej przy Głównym Geodecie Kraju, które – ze względu na ich formę – zapisuje się tak jak tytuły dokumentów, książek itp., czyli: 

Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, 
Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych. 

Nazwy geograficzne i administracyjne zapisujemy zgodnie z następującymi zasadami ortograficznymi: [79] 18.22, [80] 18.23, [81] 18.24 oraz [128] 20.29 

Równieżwielką literą piszemywyrazy pospolite używanewznaczeniu nazwywłasnej. 

Korona (= Polska) 
Trójmiasto (= Gdańsk, Sopot i Gdynia) 

Wielką literą powinny być zapisywane także nazwy obszarów geograficzno-kulturowych: 

Wschód (= Azja lub kraje dawnego bloku komunistycznego) 
Zachód (= m.in. kraje zachodniej Europy i Ameryki Północnej) 

w przeciwieństwie do wyrazów wschód, zachód itd., które są pospolitymi nazwami stron świata. 

W tekstach aktów prawnych zasady te są zwykle respektowane, zdarzają się jednak zapisy błędne. Na przykład: 

Określa się następujące śródlądowe drogi wodne i ich odcinki […] oraz przyporządkowuje się je do następujących regionalnych zarządów gospodarki wodnej Państwowego Gospodarstwa Wodnego Wody Polskie: 

1) Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gliwicach: 
a) Kanał Gliwicki od km 0,0 do km 39,4 […] 
c) rzeka Odra od km 94,9 do połączenia dolnego kanału śluzy Ujście Nysy z rzeką Odrą w km 181,3 […] 

5) Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku: 
a) rzeka Brda od km 0,0 do km 14,4, 
b) Kanał Bydgoski od km 14,4 do km 14,8, 
c) rzeka Nogat od km 0,0 do km 62,0 […] 
g) Kanał Elbląski od Miłomłyna (km 0,0) do: 

  ×    – Jeziora Drużno wraz z tym jeziorem (km 59,4), 
  ✓   – jeziora Drużno 

  ×    – Jeziora Szeląg Wielki (km 21,4), 
  ✓   – jeziora Szeląg Wielki 

  ×    – Jeziora Jeziorak (km 11,5) […]. 
  ✓   – jeziora Jeziorak 

 Urzędowy wykaz polskich nazw geograficznych świata, 
Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych, 
Polski przewodnik toponimiczny dla redaktorów map i innych użytkowników. 

W przypadku nazw gmin zwykle nie tworzy się przymiotnika od nazwy własnej, lecz podaje się ją w formie podstawowej w połączeniu z wyrazem gmina. 

gmina Nadarzyn 
gmina Lipnica Murowana 

W tekstach aktów prawnych nazwy okręgów administracyjnych zwykle są zapisane poprawnie. Na przykład: 

rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 6 listopada 2020 r. w sprawie przedterminowych wyborów wójta gminy Warlubie w województwie kujawsko-pomorskim 
rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 23 czerwca 2005 r. w sprawie przedterminowych wyborów burmistrza Biskupca w powiecie olsztyńskim w województwie warmińsko-mazurskim 
Ustala się granice gminy Ryki oraz gminy o statusie miasta Dęblin.

 Pojawiają się też jednak zapisy błędne: 

  ×    Zarządza się przeprowadzenie przedterminowych wyborów wójta Gminy Czarna w powiecie łańcuckim w województwie podkarpackim. 
  ✓   Zarządza się przeprowadzenie przedterminowych wyborów wójta gminy Czarna w powiecie łańcuckim w województwie podkarpackim. 

  ×    rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2021 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przedterminowych wyborów burmistrza Miasta i Gminy Bogatynia w województwie dolnośląskim 
  ✓   rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 29 kwietnia 2021 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie przedterminowych wyborów burmistrza miasta i gminy Bogatynia w województwie dolnośląskim 

Nazwy obiektów miejskich zapisujemy zgodnie z zasadą ortograficzną [82] 18.25. 

Zasady dotyczące pisowni nazw obiektów miejskich nie zawsze są respektowane, choćby na miejskich tablicach czy budynkach. W tych miejscach nazwy gatunkowe, takie jak: ulica, aleja, park, most itd., są pisane wielką literą, co zwykle uzasadnia się początkiem tekstu. Również wszelkiego rodzaju tabele, spisy i wykazy są miejscem, w którym ze względów graficznych (por. podrozdział 4.1.13) wyrazy te często pisze się wielką literą. 

Na przykład w Katalogu ulic i placów m.st. Warszawy¹⁵, który został przedstawiony w tabelach, w pełnych nazwach wyraz ulica jest zapisany jako nazwa gatunkowa małą literą, natomiast nazwy gatunkowe innych obiektów miejskich są podane wielką literą: 
 

  ×    Rondo płk. Bernarda Adameckiego 
Aleja Armii Krajowej 
Skwer Batalionu AK „Gozdawa” 
Ścieżka ks. Bronka Bozowskiego 
Pasaż Braci Łopieńskich 
Bulwar Flotylli Wiślanej 

  ✓   rondo płk. Bernarda Adameckiego 
aleja Armii Krajowej 
skwer Batalionu AK „Gozdawa” 
ścieżka ks. Bronka Bozowskiego 
pasaż Braci Łopieńskich 
bulwar Flotylli Wiślanej 

W aktach prawnych (choć nie tylko) problematyczna okazuje się też pisownia nazw innych obiektów miejskich, które to nazwy składają się z określenia gatunkowego i nazwy właściwej mającej formę przymiotnika lub rzeczownika w dopełniaczu (np. park Czechowicki, pałac Branickich). W tego typu nazwach – być może przez analogię do nazw geograficznych (por. Morze Bałtyckie, Jezioro Rudolfa) – określenie gatunkowe często zapisuje się wielką literą. Chociaż jest to zapis rozpowszechniony, to jednak niezgodny z obowiązującą normą ortograficzną¹⁶.

  ×    ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy Pałacu Saskiego, Pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie 
  ✓   ustawa z dnia 11 sierpnia 2021 r. o przygotowaniu i realizacji inwestycji w zakresie odbudowy pałacu Saskiego, pałacu Brühla oraz kamienic przy ulicy Królewskiej w Warszawie 

  ×    Wymieniony w ust. 1 pomnik historii obejmuje następujące cmentarze: 
1) Cmentarz Powązkowski, rzymskokatolicki, zwany Starymi Powązkami […] 
  ✓   Wymieniony w ust. 1 pomnik historii obejmuje następujące cmentarze: 
1) cmentarz Powązkowski, rzymskokatolicki, zwany Starymi Powązkami […]

Uznanie za pomnik historii jest jedną z form ochrony zabytków¹⁷. Ich pisownię reguluje zasada ortograficzna [82] 18.25 (por. podrozdział 4.1.10). Zgodnie z tą zasadą nazwy zabytków piszemy wielką literą, z wyjątkiem stojących na początku nazw gatunkowych, na przykład: 

pomnik Gloria Victis 
pomnik Adama Mickiewicza 
dzwon Zygmunt 
pałac Krasińskich 
zamek Lipowiec n
Krzywa Wieża 
Gwiazda Północy 

Pomniki historii stanowią pewną odrębną grupę zabytków, którą wyróżnia kilka cech. Są one ustanawiane rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Ich nazwy cechuje odmienna budowa w stosunku do innych nazw pomników. Są podawane w cudzysłowie i mają stały schemat: nazwa miasta/miejscowości, myślnik, a po myślniku nazwa tego, co jest określone jako zabytek¹⁸: 

„Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem” 
„Zabrze – zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego” 
„Oblęgorek – pałacyk Henryka Sienkiewicza wraz z zabytkowym parkiem i aleją lipową” 
„Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego” 
„Warszawa – gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 

Wydaje się, że dla nazw zabytków bardziej typowy byłby inny schemat nazwy: 

zespół pałacowy z ogrodem i parkiem w Rogalinie 
zespół zabytkowych kopalni węgla kamiennego w Zabrzu 
pałacyk Henryka Sienkiewicza wraz z zabytkowym parkiem i aleją lipową w Oblęgorku 
wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego w Łodzi 
gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie 

W przedstawionym schemacie uwzględniono ortografię, która słusznie była zastosowana w dotychczasowych nazwach pomników historii. Takie określenia, jak: pałacyk, gmach, aleja, park, zespół pałacowy, ogród itd., są zapisane zgodnie z zasadą od małej litery, ponieważ są to nazwy gatunkowe. Pozostałe określenia, które mają charakter opisowy, również są zapisane małymi literami. Wielką literą podaje się nazwy własne, które wchodzą w skład nazwy pomnika historii (por. na przykład pałac Krasińskich – pałacyk Henryka Sienkiewicza). 

Przedstawiona propozycja zakłada przede wszystkim zmianę szyku elementów nazwy na bardziej naturalny. 

Taka zmiana ułatwiłaby rozwiązanie problemu składniowego w tytułach rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, w których uznaje się coś za pomnik historii, oraz w paragrafie pierwszym większości tych rozporządzeń. 

Zgodnie z zasadami polskiej składni rzeczownik uznanie ma następujące wymagania składniowe: 

uznanie + kogoś, czegoś [D] + za kogoś, coś [B] 

W tytułach większości wydanych rozporządzeń w sprawie uznania za pomnik historii zamiast wymaganej formy dopełniacza pojawia się forma mianownika. Na przykład: 

  ×   rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] „Rogalin – zespół pałacowy z ogrodem i parkiem” 

  ×   rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 czerwca 2022 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] „Warszawa – gmach dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 

Preferowanym sposobem rozwiązania tego problemu jest właśnie przyjęcie innego schematu nazwy i jej odmiana. Wówczas tytuły przykładowych rozporządzeń wyglądałyby następująco: 

  ✓    rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] zespołu pałacowego z ogrodem i parkiem w Rogalinie 

  ✓    rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 czerwca 2022 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] gmachu dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie 

Jeśliby jednak nazwy nowo tworzonych pomników historii miały dotychczasowy schemat, to w tytułach rozporządzeń należałoby je odmienić: 

  ✓    rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 kwietnia 2018 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] „Rogalina – zespołu pałacowego z ogrodem i parkiem” 

  ✓    rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 28 czerwca 2022 r. w sprawie uznania za pomnik historii [kogo?, czego?] „Warszawy – gmachu dawnego Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego” 

Trzecim rozwiązaniem jest powrót do skróconej formy tytułu omawianych rozporządzeń, która była stosowana do 13 kwietnia 2005 r.: 

rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 13 kwietnia 2005 r. w sprawie uznania za pomnik historii 

Warto również powrócić do dobrej praktyki w zakresie formułowania paragrafu pierwszego omawianych rozporządzeń i respektować w nim wymagania składniowe czasownika uznać. Są one następujące: 

uznać + kogoś, coś [B] + za kogoś, coś [B] 

  ✓    § 1. Uznaje się za pomnik historii [kogo?, co?] „Górę Świętej Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy”¹⁹, położoną w gminie Leśnica, w województwie opolskim.  

  ✓    § 1. Uznaje się za pomnik historii [kogo?, co?] „Twierdzę Srebrnogórską – nowożytną warownię górską z XVIII wieku”, położoną w gminie Stoszowice, w województwie dolnośląskim. 

W wielu aktach prawnych zamiast wymaganej formy biernika pojawia się jednak forma mianownika. Na przykład: 

  ×   § 1. Uznaje się za pomnik historii [kogo?, co?] „Warszawa – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, położony w mieście stołecznym Warszawa, w województwie mazowieckim. 

  ×   § 1. Uznaje się za pomnik historii [kogo?, co?] „Świdnica – katedra pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika”, położona w Świdnicy, w województwie dolnośląskim. 

W tym przypadku można zaproponować dwa sposoby poprawienia zdań. 

Pierwszy z nich – preferowany – zakłada przyjęcie innego schematu nazwy pomnika historii i odmianę tej nazwy: 

  ✓    § 1. Uznaje się za pomnik historii Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya w Warszawie, położony w mieście stołecznym Warszawa w województwie mazowieckim. 

  ✓    § 1. Uznaje się za pomnik historii katedrę pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika w Świdnicy, położoną w Świdnicy w województwie dolnośląskim. 

Drugi sposób to odmiana nazwy pomnika historii bez zmiany schematu. 

  ✓    § 1. Uznaje się za pomnik historii „Warszawę – Zespół Stacji Filtrów Williama Lindleya”, położony w mieście stołecznym Warszawa w województwie mazowieckim. 

  ✓   § 1. Uznaje się za pomnik historii „Świdnicę – katedrę pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika”, położoną w Świdnicy w województwie dolnośląskim. 

Więcej na temat wymagań składniowych czasownika uznawać można przeczytać w podrozdziale 3.2.1. 

Nazwy wydarzeń historycznych zapisujemy zgodnie z zasadami ortograficznymi [105] 20.6 i [99] 19.3. 

Wyjątek stanowią tu nazwy miesięcy, którymi przenośnie określamy wypadki dziejowe we współczesnej historii Polski, np. Czerwiec albo Czerwiec ’56, Marzec albo Marzec ’68, Grudzień albo Grudzień ’70. 

Wielką literą piszemy również przenośne, opisowe bądź poetyckie nazwy wydarzeń lub procesów historycznych, np. Cud nad Wisłą, Jesień Ludów, Jesień Narodów, Okrągły Stół, Praska Wiosna, Wiosna Ludów. 

Nazwy wydarzeń historycznych – ze względów uczuciowych bądź w celu uwydatnienia szacunku – możemy pisać wielką literą. 
Powstanie Warszawskie 
Unia Lubelska 

Liczne przykłady wykorzystania zasady dopuszczającej pisownię wielką literą ze względów uczuciowych można odnaleźć w uchwałach Sejmu upamiętniających ważne wydarzenia historyczne. Na przykład: 

uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 8 lutego 2023 r. w sprawie upamiętnienia 160. rocznicy wybuchu Powstania Styczniowego 

uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 grudnia 2022 r. w sprawie uczczenia 80. rocznicy wybuchu Powstania Zamojskiego 

Należy pamiętać o tym, że użycie wielkiej litery jest zawsze nacechowane i nie należy jej nadużywać. 

  ×    uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 czerwca 2021 r. w sprawie uczczenia 45. rocznicy Radomskiego Czerwca 1976 roku 
  ✓   uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 24 czerwca 2021 r. w sprawie uczczenia 45. rocznicy radomskiego Czerwca 1976 roku 

  ×    uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 2021 r. w sprawie 40-lecia Wydarzeń Bydgoskiego Marca 1981 roku 
  ✓   uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 17 marca 2021 r. w sprawie 40-lecia wydarzeń bydgoskiego Marca 1981 roku 

Użycie wielkiej lub małej litery może być uzasadnione nie tylko względami znaczeniowymi, lecz także względami graficznymi. Z taką sytuacją mamy do czynienia w przypadku tabel, które mogą się znaleźć zarówno w samym akcie prawnym, jak i w załącznikach. 

Konstruowanie tabel obejmuje kilka szczegółowych zagadnień. W niniejszym podrozdziale skoncentrujemy się wyłącznie na pisowni małą i wielką literą w kluczowych częściach tabeli – w jej główce i oznaczeniach wierszy, czyli tzw. boczku, a także w rubrykach tabeli. 

Struktura tabel jest bardzo zróżnicowana, w związku z czym nie każda z nich zawiera boczek. Niekiedy w lewej kolumnie znajdują się zwykłe rubryki tabeli objaśnione w główce. Teksty w tych rubrykach (jeśli są pojedynczymi wyrazami lub grupami wyrazów) piszemy od małej litery. 

Jest to zgodne z ogólną zasadą dotyczącą zapisu tekstu w rubrykach. 

Znajomość przedstawionych zasad jest bardzo istotna nie tylko ze względu na poprawność zapisu tekstów w tabelach, lecz także z uwagi na to, że znajdujące się w rubrykach treści są często przenoszone poza tabele – do tekstu ciągłego. Trzeba mieć świadomość, że względy graficzne uzasadniające pisownię od wielkiej litery w główce lub boczku tabeli przestają mieć rację bytu poza tabelą. 

Dotyczy to również pozostałych stanowisk i wszelkich innych nazw, których pisownia poza tabelą rządzi się swoimi prawami. 

W teście ciągłym napiszemy: 

główny specjalista, starszy specjalista, specjalista, młodszy specjalista, starszy informatyk, starszy laborant. 

W teście ciągłym napiszemy: 

diagnostyka laboratoryjna, analityka kliniczna, mikrobiologia, toksykologia.

Użytkownikom języka polskiego zagadnienia związane z pisownią łączną i rozdzielną mogą w niektórych sytuacjach przysparzać wielu problemów. Chociaż większość połączeń wyrazowych pisze się rozdzielnie, to istnieją konteksty, w których ze względu na cechy gramatyczne wyrazu lub zaszłości historyczne ortografia jest inna. Piszący niekiedy zastanawia się, jaką pisownię zastosować w danym połączeniu: łączną, rozdzielną czy może z dywizem? 

Zagadnienia związane z pisownią łączną i rozdzielną obejmują m.in. pisownię zrostów (np. Białystok), zestawień, czyli połączeń wyrazowych tworzących całość znaczeniową (np. dwadzieścia trzy), czy połączeń z liczebnikami pół, ćwierć lub z cząstkami -bym, -byś, -byśmy itd. 

Szczególną trudność może sprawiać pisownia partykuły nie wprowadzającej zaprzeczenie, a w niektórych sytuacjach – także przeciwstawienie. Poniżej przedstawiamy ogólne reguły dotyczące pisowni nie z poszczególnymi częściami mowy.

 PISOWNIA ŁĄCZNA PARTYKUŁY NIE

Najczęściej spotykane w aktach prawnych błędy związane z pisownią łączną i rozdzielną dotyczą zapisywania partykuły nie z rzeczownikami odczasownikowymi oraz imiesłowami, właściwego użycia łącznika oraz zapisu wyrazów w połączeniach typu nowo otwarty (z uwagi na to, że niektóre takie połączenia się scaliły). Zagadnienia te zostały szerzej omówione w poniższych podrozdziałach. 

  ×    Podczas eliminacji zakłócenia w przypadku nie zadziałania wyłącznika układy zdalnego rezerwowania wyłączników muszą działać na sąsiadujące wyłączniki umożliwiające eliminację tego zakłócenia. 
  ✓   Podczas eliminacji zakłócenia w przypadku niezadziałania wyłącznika układy zdalnego rezerwowania wyłączników muszą działać na sąsiadujące wyłączniki umożliwiające eliminację tego zakłócenia. 

  ×    Skreślenie z listy podmiotów uprawnionych do prowadzenia kursu doskonalącego następuje w drodze decyzji administracyjnej w przypadku nie wypełnienia obowiązku aktualizacji wpisu, o którym mowa w ust. 1. 
  ✓   Skreślenie z listy podmiotów uprawnionych do prowadzenia kursu doskonalącego następuje w drodze decyzji administracyjnej w przypadku niewypełnienia obowiązku aktualizacji wpisu, o którym mowa w ust. 1. 

  ×    W przypadku nie podjęcia przesyłki w terminie, o którym mowa w § 2, pozostawia się powtórne zawiadomienie o możliwości odbioru przesyłki w terminie nie dłuższym niż czternaście dni od daty pierwszego zawiadomienia. 
  ✓   W przypadku niepodjęcia przesyłki w terminie, o którym mowa w § 2, pozostawia się powtórne zawiadomienie o możliwości odbioru przesyłki w terminie nie dłuższym niż czternaście dni od daty pierwszego zawiadomienia. 

Trzeba przy tym pamiętać również o kontekstach, w których partykuła nie wprowadza wyraźne przeciwstawienie – sygnalizowane za pomocą spójnika ale bądź lecz. W takich sytuacjach nie należy zapisać osobno. 

  ×    Program ten służy nieosiąganiu celów doraźnych, lecz realizowaniu celów długoterminowych obejmujących najważniejsze założenia transformacji energetycznej. 
  ✓   Program ten służy nie osiąganiu celów doraźnych, lecz realizowaniu celów długoterminowych obejmujących najważniejsze założenia transformacji energetycznej. 

Błędy, które pojawiają się w zapisie gerundiów poprzedzonych cząstką nie, wynikają z tego, że niekiedy użytkownikom języka trudno jest odróżnić czasownik od rzeczownika odczasownikowego. Konsekwencją błędnego rozróżnienia tych dwóch części mowy jest stosowanie do gerundium zasady ortograficznej odnoszącej się do czasownika, zgodnie z którą nie z czasownikami pisze się oddzielnie. 

Podobny mechanizm błędu w zakresie pisowni partykuły nie dotyczy imiesłowów – ze względu na to, że są formami gramatycznymi czasownika, a także z powodu wciąż spotykanej obocznej pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi – szczególnie w starszych tekstach.

Do grudnia 1997 r. obowiązywała zasada mówiąca, że nie z imiesłowami przymiotnikowymi pisze się rozłącznie, jeżeli są one użyte w znaczeniu czasownikowym (np. nie pijący, czyli ktoś, kto nie pije niczego w danej chwili), a łącznie – w znaczeniu przymiotnikowym (np. niepijący, czyli abstynent)²³.

Cząstkę nie z imiesłowami przymiotnikowymi (zakończonymi na -ący, -ny, -ty) pisze się łącznie.

Choć pisownia nie z imiesłowami przymiotnikowymi została uproszczona ćwierć wieku temu, to do dziś w aktach prawnych, szczególnie w ustawach uchwalonych w latach 90., można spotkać się z zapisami zgodnymi z dawniejszą regułą. 

  ×   Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie nie pozostającej w związku małżeńskim, jeżeli mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania. 
  ✓   Pełnienie funkcji rodziny zastępczej może być powierzone małżonkom lub osobie niepozostającej w związku małżeńskim, jeżeli mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania. 

  ×   W sprawach dotyczących przepadku towarów, wszczętych i nie zakończonych decyzją ostateczną, stosuje się przepisy niniejszej ustawy. 
  ✓   W sprawach dotyczących przepadku towarów, wszczętych i niezakończonych decyzją ostateczną, stosuje się przepisy niniejszej ustawy. 

  ×   W przypadku przedsiębiorstw ubiegających się o dofinansowanie zadań nie objętych dofinansowaniem w trybie pomocy publicznej dofinansowanie jest udzielane wyłącznie na zasadach określonych w rozporządzeniu Komisji (UE) nr 1407/2013. 
  ✓   W przypadku przedsiębiorstw ubiegających się o dofinansowanie zadań nieobjętych dofinansowaniem w trybie pomocy publicznej dofinansowanie jest udzielane wyłącznie na zasadach określonych w rozporządzeniu Komisji (UE) nr 1407/2013. 

W aktach prawnych praktycznie nie odnotowuje się natomiast błędów w pisowni cząstki nie z imiesłowami przysłówkowymi. Wynika to z faktu, że zasada dotycząca zapisu nie z tymi imiesłowami jest taka sama jak w przypadku czasowników. W związku z tym nieodróżnienie imiesłowu przysłówkowego od czasownika nie będzie skutkowało błędem ortograficznym. Warto przy tym dodać, że zaprzeczonych imiesłowów tego typu w aktach normatywnych używa się bardzo rzadko. Ponadto nie odnotowuje się praktycznie w ogóle imiesłowów uprzednich (nie tylko tych zaprzeczonych), ponieważ są one charakterystyczne dla stylu literackiego, a poza tym coraz częściej w polszczyźnie wypierają je z użycia imiesłowy czynne²⁵. 

Partykułę nie z imiesłowami przysłówkowymi (zakończonymi na -ąc, -łszy, -wszy) pisze się rozdzielnie.

  ✓   Prezes NBP może, w indywidualnych przypadkach, uznać za system płatności podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy dwoma uczestnikami, nie uwzględniając agenta rozrachunkowego, CCP, izby rozliczeniowej ani uczestnika pośredniego.

Była już mowa o tym, że równie kłopotliwa jak pisownia z partykułą nie jest pisownia wyrażeń z początkowym członem nowo, wysoko, nisko, średnio, łatwo, wolno itp. 

W myśl tej zasady za jedynie poprawny uznaje się zapis: wysoko kwalifikowany, ogólnie przyjęty, nowo mianowany, daleko idący, trudno czytelny, blisko spokrewniony, wysoko oprocentowany, dziko rosnący itp. 

Wielu piszących nie traktuje jednak wyrażeń składających się z przysłówka i imiesłowu przymiotnikowego lub przymiotnika jako dwóch wyrazów, lecz uważa te połączenia za zrosty i zapisuje je łącznie. Takie błędy ortograficzne pojawiają się również w przekazywanych do ogłoszenia aktach prawnych. 

  ×    Odbiorca lub wytwórca energii elektrycznej będący posiadaczem SGU oraz posiadacz magazynu energii elektrycznej [...] stosuje wymagania w zakresie obrony i odbudowy systemu określone dla nowoprzyłączanych do sieci instalacji odbiorczych, modułów wytwarzania energii lub magazynów energii elektrycznej [...]. 
  ✓    Odbiorca lub wytwórca energii elektrycznej będący posiadaczem SGU oraz posiadacz magazynu energii elektrycznej [...] stosuje wymagania w zakresie obrony i odbudowy systemu określone dla nowo przyłączanych do sieci instalacji odbiorczych, modułów wytwarzania energii lub magazynów energii elektrycznej [...]. 

  ×    Roczne sprawozdanie przedsiębiorstwa społecznego, zwane dalej „sprawozdaniem”, zawiera [...] informacje o zatrudnieniu obejmujące [...] liczbę osób nowozatrudnionych w roku sprawozdawczym ogółem, w podziale na płeć. 
  ✓    Roczne sprawozdanie przedsiębiorstwa społecznego, zwane dalej „sprawozdaniem”, zawiera [...] informacje o zatrudnieniu obejmujące [...] liczbę osób nowo zatrudnionych w roku sprawozdawczym ogółem, w podziale na płeć. 

Problemy z zastosowaniem właściwej pisowni biorą się też zapewne stąd, że niektóre z opisywanych wyrażeń scaliły się już na tyle, że dopuszczono ich pisownię łączną. Stało się tak z wyrażeniami: 

• lekko strawny albo lekkostrawny, 
• łatwo palny albo łatwopalny, 
• łatwo strawny albo łatwostrawny, 
• trudno topliwy albo trudnotopliwy. 

Tę dwoistość pisowni widać też w aktach prawnych. 

  ✓    W spawalni i na stanowisku spawalniczym nie powinny być przechowywane materiały łatwo palne. 

  ✓    Sposób przechowywania przedmiotów i substancji stwarzających niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia, a w szczególności broni, amunicji, materiałów wybuchowych lub łatwopalnych, materiałów radioaktywnych, substancji trujących, duszących lub parzących, środków odurzających, substancji psychotropowych lub prekursorów określają przepisy odrębne. 

Niekiedy też podobne wyrażenia zapisuje się łącznie lub rozdzielnie w zależności od trwałości lub doraźności cechy. Odpowiedni zapis niesie więc ze sobą zmianę znaczenia: 

• płyta długogrająca (longplay), ale: długo grający zespół, który znudził publiczność, 
• zestaw głośnomówiący, ale: głośno mówiący człowiek, 
• klej szybkoschnący, ale: pranie szybko schnące w słońcu, 
• stal szybkotnąca, ale: drwal szybko tnący konar drzewa, 
• cement szybkowiążący, ale: chłopiec szybko wiążący sznurówki, 
• słabowidzący (schorzenie), ale: słabo widzący we mgle, 
• słabosłyszący (schorzenie), ale: uczeń słabo słyszący czyjąś podpowiedź. 

Jednym z najczęściej pojawiających się problemów wynikających z powyższej zasady jest pisownia połączenia przysłówka wolno z imiesłowem przymiotnikowym stojący. Wątpliwości piszących mają swoje odzwierciedlenie również w aktach prawnych: 

Przepisy art. 171 ust. 6, art. 172 ust. 1, 3, 4 i 6, art. 176 , art. 177 , art. 179 –1713 i art. 1716–1718 stosuje się odpowiednio do miejsc postojowych w garażach wielostanowiskowych i garaży wolno stojących. 

Przepisy ust. 1 i 3 stosuje się odpowiednio do osób, którym przysługuje prawo do miejsca postojowego w garażu wielostanowiskowym lub garażu wolnostojącego, o których mowa w art. 1719, lub do ułamkowego udziału we współwłasności garażu wielostanowiskowego, o którym mowa w art. 27¹ .

 Przez wiele lat poprawna była jedynie pisownia rozłączna. Zdaniem wielu osób należałoby jednak używać zapisu łącznego: dom, budynek, garaż wolnostojący. Określenie wolnostojący można bowiem uznać za specjalistyczne, terminologiczne. Budynkiem wolnostojącym w urbanistyce nazywa się obiekt niewbudowany w tkankę miejską. Mowa zatem o jego stałej cesze, trwale mu przynależnej, która odróżnia go od innych typów zabudowy (budynków szeregowych czy budynków bliźniaczych). 

Niewątpliwie dlatego w najnowszych wydaniach Wielkiego słownika ortograficznego PWN, a także w jego internetowej wersji pojawiło się hasło o obocznej postaci: 

wolno stojący: wolno stojący regał, ale: budynek wolnostojący (archit.). 

Tym samym autorzy słownika zaliczyli wyraz wolnostojący do grupy połączeń scalonych znaczeniowo.

Umiejętność odróżniania łącznika, nazywanego także dywizem, od innego znaku – półpauzy jest w aktach prawnych bardzo przydatna. Łącznik jest znakiem ortograficznym, który służy do łączenia wyrazów. Używa się go zarówno w nazwach pospolitych, jak i nazwach własnych. 

Najprostszym sposobem na wstawienie łącznika do tekstu jest wybranie z klawiatury przycisku oznaczonego symbolem tego znaku (-). Dywiz można również odnaleźć w zakładce „Wstawianie” – „Symbol” – „Więcej symboli” – „Znaki specjalne”. Dwa wyodrębnione tam rodzaje łączników służą odpowiednio do tego, aby zablokować możliwość dzielenia wyrazu złożonego między wersami (łącznik nierozdzielający), lub do tego, aby w danym miejscu był możliwy ręczny lub automatyczny podział wyrazu, gdy zajdzie taka potrzeba (łącznik opcjonalny). Łącznik składa się bez spacji z obu stron. Więcej o użytecznych znakach stosowanych w edytorach tekstu można przeczytać w części 7. 

Poniżej wskazujemy przykłady zastosowań łącznika w funkcjach ortograficznych i edytorskich. 

Przymiotniki złożone składające się z co najmniej dwóch członów równorzędnych znaczeniowo 

Równorzędność oznacza, że wyraz złożony pełni jednocześnie wszystkie funkcje określone w kolejnych członach. Człony równorzędne należy umieć odróżnić od członów nierównorzędnych. Pomocne w tym może być podstawienie spójnika i zamiast łącznika (np. celno-skarbowy, czyli celny i skarbowy – w odróżnieniu od np. rzymskokatolicki, czyli katolicki w obrządku rzymskim). 

  ×    Naczelnik urzędu celno – skarbowego właściwy ze względu na miejsce powstania długu celnego wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu celno – skarbowego. 
  ✓    Naczelnik urzędu celno-skarbowego właściwy ze względu na miejsce powstania długu celnego wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu celno-skarbowego. 

  ×    Wojskowo–medyczny kurs kwalifikacyjny odbywa się na podstawie programu wojskowo–medycznego kursu kwalifikacyjnego, który obejmuje założenia organizacyjno–programowe określające rodzaj i cel kształcenia [...]. 
  ✓    Wojskowo-medyczny kurs kwalifikacyjny odbywa się na podstawie programu wojskowo-medycznego kursu kwalifikacyjnego, który obejmuje założenia organizacyjno-programowe określające rodzaj i cel kształcenia [...]. 

Zestawienia składające się z równorzędnych członów rzeczownikowych 

  ×    Do pojazdów samochodowych, o których mowa w ust. 4 pkt 2, należą [...] koparka, koparko-spycharka [...]. 
  ✓    Do pojazdów samochodowych, o których mowa w ust. 4 pkt 2, należą [...] koparka, koparka-spycharka [lub: koparkospycharka] [...]. 

Zapis *koparko-spycharka jest niepoprawny, ponieważ równorzędne człony rzeczownikowe połączone interfiksem -o- zapisuje się łącznie. W powyższym przykładzie możliwe są zatem oboczne zapisy: łączny, z zachowanym o (z odmianą wyłącznie drugiego członu złożenia: koparkospycharki, koparkospycharce itd.), oraz z dywizem (z odmianą obu członów: koparki-spycharki, koparce-spycharce itd.). 

  ×    Zaburzenia hormonalne u kobiet dotyczące jajników kwalifikuje się zgodnie z oceną ginekologa, endokrynologa lub ginekologa endokrynologa. 
  ✓    Zaburzenia hormonalne u kobiet dotyczące jajników kwalifikuje się zgodnie z oceną ginekologa, endokrynologa lub ginekologa-endokrynologa. 

W powyższym zdaniu jest mowa o lekarzu, który ma dwie specjalizacje: ginekologiczną i endokrynologiczną. Są to człony równorzędne, co oznacza, że lekarz ten wykonuje równocześnie funkcję ginekologa i endokrynologa. Poprawny jest więc zapis wyłącznie z dywizem. 

Należy jednak pamiętać, że istnieją takie połączenia wyrazowe, w których błędne jest użycie nie tylko półpauzy, lecz także dywizu. 

  ×    Podstawą do uznania badanego za trwale niezdolnego do służby jest opinia lekarza – okulisty. 
  ✓    Podstawą do uznania badanego za trwale niezdolnego do służby jest opinia lekarza okulisty. 

Zapis z półpauzą jest nieuzasadniony (o funkcjach pełnionych przez półpauzę można przeczytać w rozdziale 2.5). Nie można też w tym przypadku połączyć wyrazów dywizem, ponieważ lekarz i okulista to człony nierównorzędne. Należy zatem skorzystać z zasady ortograficznej nr 135, zgodnie z którą pisownię rozdzielną stosuje się w zestawieniach, w których drugi człon stanowi doprecyzowanie członu pierwszego (lekarz to określenie ogólne, a jego doprecyzowaniem mogą być wyrazy: okulista, kardiolog, pediatra itp.). 

  ×    Równoważnik pieniężny przysługuje żołnierzowi uczestniczącemu w szkoleniach i ćwiczeniach wojskowych poza granicami państwa, w przypadku gdy wyżywienie w naturze nie zostało zapewnione przez państwo-gospodarza. 
  ✓    Równoważnik pieniężny przysługuje żołnierzowi uczestniczącemu w szkoleniach i ćwiczeniach wojskowych poza granicami państwa, w przypadku gdy wyżywienie w naturze nie zostało zapewnione przez państwo gospodarza. 

Wyrazy państwo i gospodarz to człony nierównorzędne, ponieważ wyraz państwo został doprecyzowany za pomocą członu gospodarz. Poprawny jest w związku z tym zapis rozłączny: państwo gospodarz²⁷. To wyrażenie można także zapisać z wykorzystaniem zdania przydawkowego podrzędnego: państwo, które jest gospodarzem. Z inną sytuacją mamy do czynienia w przypadku państwa-miasta, które jest jednocześnie i państwem, i miastem – np. Watykan (człony równorzędne, stąd zapis z dywizem). 

Nazwy miejscowości złożone z co najmniej dwóch członów, które są względem siebie: równorzędne – powstały w wyniku połączenia co najmniej dwóch miejscowości: 

  ×    Tworzy się z dniem 1 października 2001 r. Akademię Techniczno-Humanistyczną w Bielsku Białej. 
  ✓    Tworzy się z dniem 1 października 2001 r. Akademię Techniczno-Humanistyczną w Bielsku-Białej. 

 nierównorzędne – powstały na skutek dodania członu identyfikującego: 

  ×    Miasto Jastrzębie Zdrój położone na obszarze województwa śląskiego pozbawia się statusu uzdrowiska. 
  ✓    Miasto Jastrzębie-Zdrój położone na obszarze województwa śląskiego pozbawia się statusu uzdrowiska. 

W nazwie Jastrzębie-Zdrój członem identyfikującym jest wyraz Zdrój, który wskazuje, że historycznie była to miejscowość uzdrowiskowa. 

  ×    Wyznacza się Naczelnika Urzędu Skarbowego Łódź – Śródmieście właściwego na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do dokonywania czynności w zakresie dokonywania zapisów w ewidencji. 

✅ Wyznacza się Naczelnika Urzędu Skarbowego Łódź-Śródmieście właściwego na całym terytorium Rzeczypospolitej Polskiej do dokonywania czynności w zakresie dokonywania zapisów w ewidencji. 

Człon Śródmieście w powyższym zdaniu wspólnie z nazwą miasta identyfikuje jednostkę administracyjną – dzielnicę Łodzi. 

Nazwiska dwuczłonowe 

  ×    Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, w uznaniu słowa i czynu wielkiego pisarza, ustanawia rok 2019 Rokiem Gustawa Herlinga - Grudzińskiego. 
  ✓    Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, w uznaniu słowa i czynu wielkiego pisarza, ustanawia rok 2019 Rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. 

Częstym błędem jest zapis nazwisk dwuczłonowych z półpauzą (–) albo z dywizem ze spacjami (jak w powyższym przykładzie). Poprawny jest wyłącznie zapis z dywizem bez spacji. 

Wyrazy z członami niby- i quasi- 

  ×    Pomiarów można dokonywać przy pomocy detektora nibyszczytowego lub szczytowego. 
  ✓    Pomiarów można dokonywać przy pomocy detektora niby-szczytowego lub szczytowego. 

  ×    Pomoc finansowa może mieć formę instrumentu finansowego, w tym inwestycji kapitałowych, quasi kapitałowych, środków finansowych przeznaczonych na zapewnienie inwestycji w zakresie finansowania ryzyka, pożyczek, gwarancji lub innych instrumentów opartych na podziale ryzyka. 

  ✓    Pomoc finansowa może mieć formę instrumentu finansowego, w tym inwestycji kapitałowych, quasi-kapitałowych, środków finansowych przeznaczonych na zapewnienie inwestycji w zakresie finansowania ryzyka, pożyczek, gwarancji lub innych instrumentów opartych na podziale ryzyka. 

Nazwy własne (wyrazy pisane wielką literą) z przedrostkami pół-, pseudo-, eks-, super- oraz partykułą nie 

  ✓    Na cele reformy rolnej przeznaczone będą nieruchomości ziemskie będące własnością [...] nie-Polaków i obywateli polskich narodowości niemieckiej. 

Wyrażenia, w których powtarza się część wyrazu złożonego 

  ×    Tymczasowe wsparcie restrukturyzacyjne może być także udzielane mikro, małemu lub średniemu przedsiębiorcy spełniającemu przesłanki określone w art. 141 ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne. 
  ✓    Tymczasowe wsparcie restrukturyzacyjne może być także udzielane mikro-, małemu lub średniemu przedsiębiorcy spełniającemu przesłanki określone w art. 141 ust. 1 ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne. 

  ×    Do zadań psychologa w zakładzie w ramach tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych prowadzonych bezpośrednio z wychowankami albo na ich rzecz należy w szczególności udzielanie wychowankom indywidualnej pomocy psychologicznej (porady psychologiczne, terapia krótko i długoterminowa). 
  ✓    Do zadań psychologa w zakładzie w ramach tygodniowego obowiązkowego wymiaru godzin zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych prowadzonych bezpośrednio z wychowankami albo na ich rzecz należy w szczególności udzielanie wychowankom indywidualnej pomocy psychologicznej (porady psychologiczne, terapia krótko- i długoterminowa). 

Skrótowce z końcówkami fleksyjnymi lub przyrostkami 

  ×    Przedsiębiorstwo wykorzystuje Internet w kontaktach z administracją publiczną w celu składania wypełnionych formularzy w formie elektronicznej, np. do ZUSu. 

  ✓    Przedsiębiorstwo wykorzystuje Internet w kontaktach z administracją publiczną w celu składania wypełnionych formularzy w formie elektronicznej, np. do ZUS-u. 

  ✓    NAPMA (NATO-wski [ale także: natowski] Program Obrony Powietrznej i Wczesnego Ostrzegania) 

  ×    Przymusowa praca w Wojskowych Górniczych Batalionach Pracy przez długie lata PRL’owskiej rzeczywistości stanowiła swoiste piętno, dla ówczesnej władzy była bowiem dowodem obywatelskiej nielojalności. 

  ✓    Przymusowa praca w Wojskowych Górniczych Batalionach Pracy przez długie lata PRL-owskiej [ale także: peerelowskiej] rzeczywistości stanowiła swoiste piętno, dla ówczesnej władzy była bowiem dowodem obywatelskiej nielojalności. 

Wyrazy zapożyczone 

  ✓    Formuła GovTech polega na dialogu między administracją publiczną a innowatorami: przedsiębiorcami, start-upami, środowiskiem naukowym oraz samymi obywatelami. 

  ✓    Nagroda za osiągnięcia w zakresie działalności naukowej może zostać przyznana za komercjalizację wyników działalności naukowej oraz know-how związanego z tymi wynikami. 

Wyrazy złożone, w których występuje liczba zapisana cyframi 

  ✓   

UCHWAŁA 
SENATU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ 
z dnia 23 maja 2021 r. 
w 100-lecie III Powstania Śląskiego 

  ×    Wojewódzki inspektor przeprowadza graniczną kontrolę fitosanitarną roślin obejmującą pobieranie próbek do badań laboratoryjnych w sposób umożliwiający z 99 – procentowym prawdopodobieństwem wykrycie u badanych roślin stopnia porażenia przez organizm szkodliwy. 
  ✓    Wojewódzki inspektor przeprowadza graniczną kontrolę fitosanitarną roślin obejmującą pobieranie próbek do badań laboratoryjnych w sposób umożliwiający z 99-procentowym prawdopodobieństwem wykrycie u badanych roślin stopnia porażenia przez organizm szkodliwy. 

  ×    Przepisy ustawy stosuje się do zakażeń i choroby zakaźnej wywołanej wirusem SARS–CoV–2, zwanej dalej „COVID–19”. 
  ✓    Przepisy ustawy stosuje się do zakażeń i choroby zakaźnej wywołanej wirusem SARS-CoV-2, zwanej dalej „COVID-19”. 

Numery telefonów i kody pocztowe 

  ✓    Informacje dotyczące postępowania można uzyskać pod numerem telefonu 22-597-30-89, a w sprawie parametrów technicznych stacji – pod numerem telefonu 22-597-31-74. 

  ✓    00-108 Warszawa 

Nazwy związków chemicznych 

  ×    O–acetyloheksahydro- kannabinol 

  ✓    O-acetyloheksahydrokannabinol 

  ✓    dietyloamid kwasu 1-cyklopropionylo-D-lizergowego 

Znak podziału wyrazu na granicy wierszy 

popularno-
naukowy 
(bo: popularnonaukowy to wyraz pisany łącznie, gdyż składa się z członów nierównorzędnych) 

ale: 
celno- 
-skarbowa 
(bo: celno-skarbowa to wyraz pisany z łącznikiem, gdyż składa się z członów równorzędnych) 

Jeżeli wyraz z łącznikiem jest dzielony w miejscu łącznika, należy na końcu wersu umieścić znak przeniesienia, a łącznik przenieść do kolejnego wersu (w praktyce znaki te nie różnią się między sobą). 

²⁷ E. Polański, M. Malinowski, O trudnościach w pisowni zestawień apozycyjnych, „Poradnik Językowy” 2013, z. 1, s. 89–90. 

Nierzadko załącznik do aktu prawnego ma postać formularza. Treść takiej formy załącznika powinna być zwięzła i prosta w odbiorze, ponieważ różnego rodzaju wnioski czy zaświadczenia są przeznaczone do wypełniania przez obywateli. Praktyka redaktorska pokazuje, że częstym błędem spotykanym w takich załącznikach jest niewłaściwy zapis elementów różnicujących formę męską i żeńską. 

Zgodnie z obowiązującą normą edytorską elementy różnicujące formę męską i żeńską umieszcza się w nawiasie. Za podstawową uznaje się formę rodzaju męskiego i to właśnie do niej dołącza się formę żeńską. Gdy dołączamy cząstkę fleksyjną wskazującą na rodzaj żeński do wyrazu, w którym nie zachodzi żadna wymiana głosek, cząstkę tę zapisujemy w nawiasie bez łącznika. Jeżeli zaś w danym wyrazie utworzenie formy żeńskiej wymaga wymiany głoskowej, należy w nawiasie umieścić dywiz, a następnie powtórzyć ostatnią literę tematu (wcześniej pominąć końcówkę fleksyjną wskazującą na rodzaj męski) i wreszcie – dodać cząstkę fleksyjną wskazującą na rodzaj żeński 

  ×    Jestem świadomy(a) odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia wynikającej z art. 233 § 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. 

  ✓   Jestem świadomy(-ma) odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia wynikającej z art. 233 § 6 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny. 

W takich zapisach nie należy używać ukośników, ponieważ ukośniki służą do zaznaczania alternatywy między pełnymi wyrazami do wyboru (np. Pan/Pani). Warto również pamiętać, aby nie nadużywać ani skrótowych zapisów w nawiasie, ani form oddzielanych ukośnikiem, szczególnie w dokumentach, w których dominuje tekst – zaburza to bowiem jego czytelność. Wprowadzanie skrótowych zapisów sprawdzi się za to właśnie w różnego rodzaju formularzach, w których częste są zwroty użyte w pierwszej lub trzeciej osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego (a zatem wymagające rozróżnienia płci) i które są z reguły zwięzłe, redagowane w sposób hasłowy, a nie opisowy.

Bojałkowska K., Opis składniowy imiesłowów przysłówkowych we współczesnym języku polskim, Toruń 2010. 

Gębka-Wolak M., Kaproń-Charzyńska I., Wielka litera w tekstach urzędowych. Wybrane problemy związane ze stosowaniem kryterium znaczeniowego, „Poradnik Językowy” 2020, z. 2, s. 46–60. 

Jóźwiak N., Czy legislator słuchający ortografów łamie prawo? O rozbieżnościach między normą ortograficzną a praktyką środowiska prawniczego, „Kwartalnik Językoznawczy” 2016, nr 2, s. 40–54. 

Karpowicz T., Hierarchizacja normy ortograficznej jako zagadnienie teoretyczne i praktyczne, „Poradnik Językowy” 2014, z. 9, s. 7–18. 

Komunikat Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Nie z imiesłowami przymiotnikowymi (w zasadzie) zawsze razem, „Poradnik Językowy” 1998, z. 1–2, s. 107–109. 

Międzyinstytucjonalny przewodnik redakcyjny, https://publications.europa.eu/code/pl/ pl-000500.htm [dostęp: 21.04.2023].

Nazwy geograficzne i miejscowe (regiony, krainy, miasta, góry, rzeki itp.) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/kompendium/regula/65/ [dostęp: 22.05.2023]. 

Nazwy okręgów administracyjnych [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/ kompendium/regula/39/ [dostęp: 22.05.2023]. 

Pawelec R., Ortografia w urzędzie, czyli o tym wszystkim, o co urzędnicy chcieliby zapytać językoznawców, „Poradnik Językowy” 2014, z. 9, s. 19–28. 

Polański E., Malinowski M., O trudnościach w pisowni zestawień apozycyjnych, „Poradnik Językowy” 2013, z. 1, s. 80–92. 

Przymiotniki złożone, przysłówek + imiesłów, przysłówek + przymiotnik [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/kompendium/regula/89/ [dostęp: 20.06.2023]. 

Uchwała ortograficzna nr 1 Rady Języka Polskiego w sprawie pisowni nie z imiesłowami przymiotnikowymi (przyjęta na III posiedzeniu plenarnym Rady Języka Polskiego), dn. 9 grudnia 1997 r., https://rjp.pan.pl/uchway-ortograficzne?view=article&id=73 :pisownia-qnieq-z-imiesowami-przymiotnikowymi&catid=43 [dostęp: 13.02.2023]. 

Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Warszawa 2020. 

Wielkie i małe litery w tekstach UE – ustalenia Zespołu Rady Języka Polskiego ds. Współpracy z Tłumaczami UE, poczynione na posiedzeniu Komisji Ortograficzno-Onomastycznej RJP 2 XII 2005 r. Z uzupełnieniami z dnia 30.12.2005 r., https://rjp.pan.pl/porady -jezykowe-main/1107-wielkie-i-mae-litery-w-tekstach-ue [dostęp: 14.04.2023]. 

Wolański A., Edycja tekstów. Praktyczny poradnik, Warszawa 2008