3. Składnia

Na podstawie dokładnej obserwacji tekstów aktów prawnych można stwierdzić, że zwyczaj w zakresie uzgadniania formy orzeczenia z podmiotem szeregowym jest silnie rozchwiany. Praktyka legislacyjna często stoi w opozycji wobec ogólnej normy poprawnościowej, zgodnie z którą podmiot szeregowy – jako całość mający cechę mnogości – wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej. Mimo rygorystycznych postulatów wysuwanych w kompendiach poprawnościowych, by w tekstach aktów prawnych orzeczenie przy podmiocie szeregowym zawsze miało formę liczby mnogiej (niezależnie od typu spójnika czy szyku podmiotu i orzeczenia)¹ , omawiane zagadnienie nadal budzi wiele wątpliwości. Wydaje się więc, że po uwzględnieniu uzusu oraz swoistości normy składniowej tekstów prawnych należy dopuścić na gruncie języka prawnego formę liczby pojedynczej orzeczenia przy podmiocie szeregowym jako wariantywną w określonych kontekstach. Jeśli weźmie się pod uwagę problemy w zakresie uzgadniania formy orzeczenia z podmiotem szeregowym, konieczne jest sformułowanie uproszczonych wskazówek dla legislatorów, które będą pomocne przy redagowaniu aktów prawnych. 

Forma orzeczenia przy podmiocie szeregowym – zasada podstawowa 

Podmiot szeregowy to konstrukcja złożona z co najmniej dwóch rzeczowników połączonych spójnikiem współrzędnym, tzn.: 

• • spójnikiem łącznym (i, oraz, w tym spójnikiem złożonym: jak również, a także, a nawet lub spójnikiem skorelowanym: nie tylko..., lecz także, zarówno..., jak i) – dalej określany jako „podmiot o formule A i B”,
• • spójnikiem rozłącznym (albo, lub, bądź) lub wyłączającym (ani) – dalej określany jako „podmiot o formule A lub B”. 

Można wskazać dwa sposoby ustalania formy gramatycznej orzeczenia w zdaniach z podmiotem szeregowym:

• • orzeczenie uzgadnia swoją formę z całym szeregiem – przybiera formę liczby mnogiej, 
• • orzeczenie uzgadnia swoją formę z jednym z członów szeregu (zwykle z najbliższym członem) – przybiera formę liczby pojedynczej².

Zgodnie z normą wzorcową orzeczenie powinno być dostosowywane do całego szeregu, czyli stawiane w formie mnogiej. Zdania, w których z podmiotem szeregowym wariantywnie można połączyć orzeczenie w liczbie pojedynczej, są traktowane jako wyjątek. Zawsze – niezależnie od kontekstu – orzeczenie przy podmiocie szeregowym może mieć więc formę liczby mnogiej. Można wskazać dwa sposoby ustalania formy gramatycznej orzeczenia w zdaniach z podmiotem szeregowy

Przyjmujemy, że w tekstach aktów prawnych głównym czynnikiem wpływającym na formę orzeczenia – oprócz szyku podmiotu wobec orzeczenia oraz cech rzeczowników tworzących szereg – jest rodzaj spójnika łączącego człony podmiotu szeregowego. 

Odstępstwa od podstawowej zasady, że podmiot szeregowy wymaga orzeczenia w liczbie mnogiej, a także konteksty składniowe, w których orzeczenie musi mieć formę liczby mnogiej, przedstawiamy poniżej.

Konieczność użycia formy liczby mnogiej orzeczenia 

Forma mnoga orzeczenia jest wymagana w zdaniach z podmiotem szeregowym, w których: 

• podmiot zawiera składnik lub składniki w liczbie mnogiej, 

• użycie czasownika w liczbie pojedynczej prowadzi do powstania widocznej kolizji rodzajowej między podmiotem a orzeczeniem.

Podmiot zawiera składnik lub składniki w liczbie mnogiej Orzeczenie bezwarunkowo musi przyjąć formę liczby mnogiej wtedy, gdy którykolwiek ze składników podmiotu szeregowego występuje w liczbie mnogiej – dotyczy to zarówno podmiotu o formule A i B, jak i podmiotu o formule A lub B. Człon w liczbie mnogiej gramatycznie narzuca całemu podmiotowi znaczenie mnogości, a orzeczenie musi dostosować się do wymagań podmiotu. 

1.   ×   Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 października 2022 r. w sprawie wykazu spółek, w których prawa z akcji Skarbu Państwa wykonuje Prezes Rady Ministrów lub inni członkowie Rady Ministrów, pełnomocnicy Rządu lub państwowe osoby prawne, w tym jednoosobowe spółki Skarbu Państwa.

  ✓   Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 28 października 2022 r. w sprawie wykazu spółek, w których prawa z akcji Skarbu Państwa wykonują Prezes Rady Ministrów lub inni członkowie Rady Ministrów, pełnomocnicy Rządu lub państwowe osoby prawne, w tym jednoosobowe spółki Skarbu Państwa.

2.   ×   Funkcjonariuszowi albo żołnierzowi zawodowemu przenoszonemu w trybie, o którym mowa w ust. 1, nie przysługuje odprawa ani inne należności przewidziane dla funkcjonariuszy odchodzących ze służby.

  ✓   Funkcjonariuszowi albo żołnierzowi zawodowemu przenoszonemu w trybie, o którym mowa w ust. 1, nie przysługują odprawa ani inne należności przewidziane dla funkcjonariuszy odchodzących ze służby.

3.   ×   Na terenach tych występuje nikła roślinność trawiasta, pojedyncze drzewa, krzaki oraz budowle.

  ✓   Na terenach tych występują nikła roślinność trawiasta, pojedyncze drzewa, krzaki oraz budowle.

4.   ×   Zapytanie może kierować upoważniony żołnierz, funkcjonariusz lub pracownicy podmiotów uprawnionych.

  ✓   Zapytanie mogą kierować upoważniony żołnierz, funkcjonariusz lub pracownicy podmiotów uprawnionych.

5   ×   Nieletni lub jego rodzice albo opiekun nie jest w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy.

  ✓   Nieletni lub jego rodzice albo opiekun nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia obrońcy.

Komentarz do zd. 1–5: Podmiot szeregowy w powyższych zdaniach zawiera człony w liczbie zarówno mnogiej, jak i pojedynczej, lecz forma orzeczenia została dopasowana tylko do najbliższego składnika podmiotu. Ze względu na dalsze składniki – mające formę liczby mnogiej – orzeczenie musi przyjąć także wartość liczby mnogiej (w ten sposób eliminujemy błędne połączenia składniowe: zd. 1. * wykonuje […] inni członkowie Rady Ministrów, pełnomocnicy Rządu lub państwowe osoby prawne, zd. 2. *nie przysługuje […] inne należności, zd. 3. *występuje […] pojedyncze drzewa, krzaki oraz budowle, zd. 4. *może kierować […] pracownicy podmiotów uprawnionych, zd. 5. *jego rodzice […] nie jest w stanie). Piszący powinien pamiętać o konieczności dostosowania formy orzeczenia do wszystkich składników podmiotu szeregowego, a nie tylko do najbliższego członu.

 6.   ×   Uprawnienie, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, posiada: 

1) podatnik; 

2) podmioty, o których mowa w art. 106c ustawy; 

3) osoba fizyczna […].

  ✓   Uprawnienie, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, posiadają: 

1) podatnik; 

2) podmioty, o których mowa w art. 106c ustawy; 

3) osoba fizyczna […]. 

Komentarz do zd. 6: Ostatni przykład wymaga dokładniejszej analizy. Przepis jest rozbity na punkty, przez co błąd w zakresie zgody rodzajowej między orzeczeniem a drugim składnikiem podmiotu może nie być widoczny od razu. Jeśli jednak sprawdzimy wszystkie połączenia, okaże się, że powstał absurdalny związek składniowy, w którym miejsce mianownikowego podmiotu zajęło dopełnienie: *uprawnienie posiada podmioty. 

Orzeczenie musi być mnogie wtedy, gdy dopasowanie jego formy w liczbie pojedynczej do jednego (najczęściej najbliższego) składnika podmiotu szeregowego powoduje powstanie widocznej kolizji rodzajowej z innym składnikiem. Wskazane ograniczenie dotyczy zarówno podmiotu o formule A i B, jak i podmiotu o formule A lub B. 

Kategoria rodzaju przysługuje formom osobowym czasownika opartym na temacie czasu przeszłego. To oznacza, że we wszystkich tych konstrukcjach każdy z rodzajów (męski, żeński i nijaki) wymaga innej formy czasownika, a więc np. w czasie przeszłym: oskarżony przedstawił, osoba przedstawiła, zgromadzenie przedstawiło. Jak widać, uzgodnienie orzeczenia w liczbie pojedynczej z całym szeregiem (np. oskarżony, osoba i zgromadzenie) byłoby niemożliwe, w związku z czym poprawna pod względem składniowym pozostaje jedynie forma liczby mnogiej – neutralizująca rodzaj (przedstawili).

Zatem gdy forma gramatyczna czasownika wymaga od wyrazów zależnych uzgodnień rodzajowych, należy zachować szczególną czujność przy wyborze orzeczenia wyrażonego czasownikiem w liczbie pojedynczej. Trudności, jakie się z tym wiążą, obrazują poniższe przykłady. 

1.    ×   W rozprawie wziął udział prokurator, skazany i jego obrońca oraz osoba godna zaufania wybrana przez stowarzyszenie.

  ✓   W rozprawie wzięli udział prokurator, skazany i jego obrońca oraz osoba godna zaufania wybrana przez stowarzyszenie.

2.    ×   Przepis ten stosuje się w przypadku, gdy właściciel posiadłości lub osoba wynajmująca nie wniosła opłaty sądowej.

  ✓   Przepis ten stosuje się w przypadku, gdy właściciel posiadłości lub osoba wynajmująca nie wnieśli opłaty sądowej.

Komentarz do zd. 1 i 2: Gdy składniki podmiotu szeregowego mają różny rodzaj gramatyczny, a orzeczenie jest w czasie przeszłym, bezwyjątkowo musi mieć ono formę liczby mnogiej. W zd. 1 podmiot szeregowy o formule A i B składa się z następujących składników: prokurator (rzeczownik rodzaju męskiego), skazany (rzeczownik rodzaju męskiego), obrońca (rzeczownik rodzaju męskiego), osoba (rzeczownik rodzaju żeńskiego). Orzeczenie w liczbie pojedynczej w formie czasu przeszłego ma końcówkę rodzajową (wziął, wzięła), która nie może być uzgodniona z różnorodzajowymi składnikami podmiotu. Problem ten pozwala rozwiązać wyłącznie użycie mnogiej formy orzeczenia (wzięli), która neutralizuje opozycję rodzaju gramatycznego.

Podobne trudności pojawiły się w zd. 2, w którym powstało błędne połączenie składniowe: *właściciel nie wniosła. Chociaż przy podmiocie szeregowym połączonym spójnikiem rozłącznym (podmiot o formule A lub B) pojedyncza forma orzeczenia może nie w pełni precyzyjnie odzwierciedlać rzeczywistość pozajęzykową (de facto wykonawca czynności będzie tylko jeden), to jednak ze względu na naruszenie związku zgody między podmiotem jako całością a orzeczeniem należy użyć jego mnogiej formy (nie wnieśli). To odpowiedni spójnik (koniunkcji lub alternatywy) będzie bowiem wskazywał na relacje logiczne zachodzące między elementami szeregu, a nie forma orzeczenia, które musi tworzyć z podmiotem związek zgody.

3.  ×   Podmiot prowadzący albo jednostka organizacyjna będzie informowała starostę o każdym przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy. 

  ✓   Podmiot prowadzący albo jednostka organizacyjna będą informowały⁴ starostę o każdym przypadku wcześniejszego rozwiązania umowy.

Komentarz do zd. 3: Gdy składniki podmiotu szeregowego mają różny rodzaj gramatyczny, a orzeczenie jest w czasie przyszłym złożonym z formą rodzajową czasownika, bezwyjątkowo powinno być ono mnogie.

Jeżeli w zdaniu z podmiotem szeregowym jest użyta druga ze wskazanych wyżej konstrukcji, należy zachować ostrożność. Zawsze bowiem gdy składniki podmiotu szeregowego będą różniły się pod względem rodzaju, dojdzie do formalnej niezgodności między podmiotem a orzeczeniem w liczbie pojedynczej (*podmiot […] będzie informowała)

4.  ×   Jeżeli wystąpiłaby okoliczność mająca wpływ na realizację zobowiązania i zdarzenie niezależne od rolnika [...]

  ✓  Jeżeli wystąpiłyby okoliczność mająca wpływ na realizację zobowiązania i zdarzenie niezależne od rolnika [...]

5.   ×   [...] roczny obrót lub roczna suma bilansowa przekroczyłaby 2 miliony EUR

  ✓   [...] roczny obrót lub roczna suma bilansowa przekroczyłyby 2 miliony EUR

Komentarz do zd. 4 i 5 : W kolejnych przykładach występuje orzeczenie w formie trybu warunkowego (zawierającego cząstkę by, która jest dołączana do tematu fleksyjnego czasownika w czasie przeszłym). W podanych zdaniach składniki podmiotu szeregowego mają różny rodzaj gramatyczny: w zd. 4 są to rzeczownik rodzaju żeńskiego (okoliczność) i rodzaju nijakiego (zdarzenie), a w zd. 5 – rzeczownik rodzaju męskiego (obrót) i rodzaju żeńskiego (suma). Aby uniknąć powstania błędnych połączeń składniowych: *wystąpiłaby […] zdarzenie – w zd. 4, *obrót […] przekroczyłaby – w zd. 5, orzeczenie musi przybrać formę liczby mnogiej (wystąpiłyby, przekroczyłyby).

6.   ×    Weryfikacji został poddany policjant oraz osoba powołana na stanowisko komendanta rejonowego Policji

  ✓  Weryfikacji zostali poddani policjant oraz osoba powołana na stanowisko komendanta rejonowego Policji.

7.   ×   Do zwołania posiedzenia jest zobowiązany przewodniczący komitetu lub osoba go zastępująca.

  ✓  Do zwołania posiedzenia są zobowiązani przewodniczący komitetu lub osoba go zastępująca.

Komentarz do zd. 6 i 7: Przy podmiocie szeregowym różnorodzajowym bezwyjątkowo formę liczby mnogiej powinno mieć również orzeczenie imienne (np. jest wysoki, jest funkcjonariuszem, stanie się zrozumiałe, okazał się nieprawdziwy), w tym orzeczenie wyrażone przez konstrukcję w stronie biernej (np. jest określony, została powołana, jest wyznaczona, został zaplanowany). Orzeczenie w takiej formie ma wartość liczby, osoby i rodzaju, a więc użycie go w liczbie pojedynczej, gdy składniki podmiotu szeregowego mają różny rodzaj gramatyczny, zawsze spowoduje powstanie kolizji rodzajowej (zob. błędne połączenia składniowe w zd. 6: *został poddany […] osoba oraz w zd. 7: *jest zobowiązany […] osoba)

8.   ✓   Rolnik, jego małżonek, osoba, która przekazała gospodarstwo rolne w całości, lub małżonek tej osoby spełnił lub spełniła warunki, o których mowa w § 2 pkt 1, 2 i 4. lub lepiej: 

  ✓   Rolnik, jego małżonek, osoba, która przekazała gospodarstwo rolne w całości, lub małżonek tej osoby spełnili warunki, o których mowa w § 2 pkt 1, 2 i 4. 

Komentarz do zd. 8: Na koniec tej części warto wskazać jeszcze jeden interesujący przykład. Sposób zredagowania tego przepisu świadczy o tym, że projektodawca miał świadomość, że z zdaniu występują podmioty wymagające różnych form orzeczenia (rolnik, małżonek – spełnił; osoba – spełniła), dlatego powtórzył orzeczenie w odpowiedniej formie. Ocena takiego sposobu wybrnięcia z problemu powinna być ostrożna. Z jednej strony zdanie jest gramatycznie poprawne, z drugiej – takie rozwiązanie jest nieekonomiczne. W przypadku dłuższych tekstów trudno będzie zachować też konsekwencję, czyli stosować formy alternatywne wszędzie tam, gdzie mogłyby się pojawić. Warto zatem przypomnieć uniwersalną zasadę: przy podmiocie szeregowym orzeczenie w liczbie mnogiej zawsze jest poprawne.

Jeżeli piszący ocenił, że w zdaniu z podmiotem szeregowym nie występują dwa wskazane na str. 133 i 135 kryteria wykluczające możliwość użycia orzeczenia w formie liczby pojedynczej, kolejnym krokiem powinno być sprawdzenie, jaką formułę ma podmiot, tzn. czy jego składniki są połączone spójnikiem łącznym (A i B) czy rozłącznym (A lub B). Ograniczenie dotyczące użycia orzeczenia w liczbie pojedynczej są nieco bardziej restrykcyjne przy podmiocie szeregowym o formule A i B.

W zdaniach z podmiotem o formule A i B orzeczenie w liczbie pojedynczej jest dopuszczalne wtedy, gdy w skład tego podmiotu szeregowego wchodzą tylko jednorodzajowe rzeczowniki nieżywotne, a zwłaszcza abstrakcyjne. Należy zaznaczyć, że podział rzeczowników na konkretne i abstrakcyjne rozumiany jest tu ściśle lingwistycznie – abstrakta nie odnoszą się do rzeczy ani do osób, lecz wskazują na pewne cechy i właściwości, czynności i procesy, zdarzenia czy zależności i relacje (np. ważność, sprawność, trwałość, uzależnienie, utrata, nabycie, zwolnienie, organizowanie, wygaśnięcie, kontrola, negocjacje). Możliwość uzgodnienia orzeczenia z najbliższym składnikiem szeregu złożonego z rzeczowników abstrakcyjnych nie oznacza oczywiście, że nie może ono przyjąć formy liczby mnogiej (która w normie wzorcowej i w tym wypadku jest zalecana).

Komentarz do zd. 1–3: Powyżej przedstawiono zdania z podmiotem szeregowym, który składa się z rzeczowników abstrakcyjnych o tym samym rodzaju  gramatycznym, połączonych spójnikiem łącznym (podmiot o formule A i B). Taki podmiot można połączyć z orzeczeniem zarówno w liczbnie mnogiej, jak i w liczbnie pojedynczej.

W aktach prawnych można znaleźć liczne zdania z orzeczeniem dostosowanym do najbliższego z członów podmiotu – mimo że zgodnie z powyższymi ustaleniami powinno ono przybrać formę liczby mnogiej. Problem ilustrują kolejne przykłady.

4.    ×   Organizacja obsługi bibliotecznej, kompletowanie oraz utrzymanie w należytym stanie księgozbioru należy do zakresu czynności pracowników zatrudnionych na stanowiskach bibliotekarskich. 

  ✓   Organizacja obsługi bibliotecznej, kompletowanie oraz utrzymanie w należytym stanie księgozbioru należą do zakresu czynności pracowników zatrudnionych na stanowiskach bibliotekarskich.

Komentarz do zd. 4: Składnikami pomiotu szeregowego w tym zdaniu są rzeczowniki niekonkretne, ale jeden z nich ma inny rodzaj gramatyczny niż dwa pozostałe: (ta) organizacja – rodzaj żeński, (to) kompletowanie, (to) utrzymanie – rodzaj nijaki. W takim wypadku norma składniowa nie pozwala na użycie orzeczenia w liczbie pojedynczej

5.   ×    Rzecznik dyscyplinarny oraz jego zastępca wykonuje swoje obowiązki do czasu powołania osób pełniących te funkcje w kolejnej kadencji.

   ✓   Rzecznik dyscyplinarny oraz jego zastępca wykonują swoje obowiązki do czasu powołania osób pełniących te funkcje w kolejnej kadencji.

Komentarz do zd. 5: W tym szeregu zestawione są rzeczowniki jednorodzajowe, ale konkretne. Składniki szeregu stanowią całość składniową, do której dostosowuje się orzeczenie. Obligatoryjnie należy więc wybrać formę mnogą.

W zdaniach z podmiotem o formule A i B na wybór formy orzeczenia wpływa także szyk zdania (względy semantyczne, czyli abstrakcyjne znaczenie składników, przestają wówczas mieć znaczenie). Orzeczenie może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli są spełnione jednocześnie dwa warunki:

• orzeczenie stoi przed podmiotem (szyk przestawny), 

• wszystkie składniki podmiotu mają ten sam rodzaj gramatyczny lub forma orzeczenia nie ujawnia różnicy rodzajowej między składnikami podmiotu (tzn. orzeczenie pasuje do każdego składnika szeregu z osobna)

Komentarz do zd. 1 i 2: W podanych zdaniach podmiot szeregowy o formule A i B jest poprzedzony orzeczeniem. W zd. 1 w szereg zestawiono rzeczowniki konkretne mające ten sam rodzaj (męski), a w zd. 2 – abstrakcyjne rzeczowniki różnorodzajowe (rodzaj nijaki i żeński). Szyk orzeczenie – podmiot jest tu pierwszym czynnikiem wpływającym na możliwość wyboru liczby pojedynczej orzeczenia. Następnie należy sprawdzić, czy forma liczby pojedynczej orzeczenia pasuje do każdego składnika szeregu (czy użycie formy singularnej, czyli pojedynczej, nie doprowadzi do powstania kolizji rodzajowej między podmiotem a orzeczeniem). Jeżeli forma orzeczenia pasuje, orzeczenie w liczbie pojedynczej jest dopuszczalne (przy czym forma mnoga – dopasowana do całego podmiotu – zawsze będzie rozwiązaniem wzorcowym).

W zdaniach o formule ogólnej podmiotu A lub B liczba pojedyncza orzeczenia jest dopuszczalna tylko wtedy, gdy każdy ze składników podmiotu łączy się z czasownikiem w tej samej formie – niezależnie od szyku podmiotu i orzeczenia czy od znaczenia wyrazów (nie rozpatrujemy więc ani kryterium szyku, ani kryterium semantycznego). Taki warunek może być spełniony tylko w określonych kontekstach składniowych (różnych od tych, które wskazano w sekcji „Konieczność użycia liczby mnogiej orzeczenia – użycie czasownika w liczbie pojedynczej prowadzi do powstania widocznej kolizji rodzajowej między podmiotem a orzeczeniem”).

Komentarz do zd. 1–3: Opozycje (czyli różnice) rodzajowe są zneutralizowane w czasie teraźniejszym. Dotyczy to zarówno orzeczeń prostych (wyrażonych pojedynczym wyrazem, który jest osobową formą czasownika – zob. zd. 1), jak i orzeczeń złożonych z czasownikiem modalnym typu móc, mieć, chcieć, musieć (czasownik modalny tworzy wówczas związek zgody z podmiotem, tzn. że jego forma dostosowuje się do osoby oraz liczby, a druga część orzeczenia jest dowolnym bezokolicznikiem – zob. zd. 2 i 3). We wskazanych formach kształt czasownika nie oddaje różnicy rodzajowej, dlatego orzeczenie może być użyte w liczbie pojedynczej bez względu na rodzaj gramatyczny składników podmiotu szeregowego (przy założeniu, że ma on formułę A lub B).

Komentarz do zd. 4–7: Rodzaju nie możemy określić także przy czasownikach w czasie przyszłym prostym (zd. 4 i 5) oraz czasie przyszłym mającym formę złożoną z bezokolicznikiem (zd. 6 i 7).

Osobnego omówienia wymagają struktury, w których wyrazowi w mianowniku towarzyszy wyraz w narzędniku, połączony przyimkiem z (lub jego ekwiwalentem – tzw. przyimkiem wtórnym: wraz z, razem z, wspólnie z, łącznie z itp.). W takim przypadku mówimy o szczególnym typie podmiotu szeregowego – podmiocie towarzyszącym (podmiocie o formule A z B). Zgodnie z normą w zdaniach z taką konstrukcją możliwa jest zarówno liczba pojedyncza, jak i liczba mnoga orzeczenia. W ten sposób nadawca informuje odbiorcę tekstu o relacji, jaka zachodzi między składnikami podmiotu – o ich równorzędności (jeśli wybierze orzeczenie mnogie) lub podrzędności (jeśli wybierze orzeczenie pojedyncze). O formie orzeczenia w takich konstrukcjach decydują więc czynniki semantyczne, pozajęzykowe.

Komentarz do zd. 1: Wybór formy liczby orzeczenia zależy od intencji piszącego. W powyższym przykładzie mianownikowy składnik podmiotu (informacja) został połączony z drugim składnikiem w narzędniku (wraz z treścią). W wariancie pierwszym liczba pojedyncza orzeczenia sugeruje, że drugi składnik jest traktowany jako podrzędny. Akcentuje się to, że publikowana jest przede wszystkim informacja o zawarciu umowy. Sama treść tej umowy jest zaś elementem pobocznym, mniej ważnym, drugorzędnym (być może dodanym na stronie BIP jako załącznik do głównej informacji)

Z kolei wariant z mnogim orzeczeniem wskazuje, że i informacja o zawarciu umowy, i treść tej umowy to dwa równie ważne i tak samo wyeksponowane elementy zamieszczone stronie BIP. Taka forma orzeczenia niesie ze sobą informacje o równorzędności obydwu składników podmiotu, które zamiast przyimkiem z mogłyby być połączone spójnikiem współrzędnym (sens zdania pozostałby zasadniczo ten sam)

Komentarz do zd. 2 i 3: Nadawca o dużych kompetencjach językowych posługuje się sprawnie i świadomie zróżnicowanymi środkami językowymi w celu zbudowania precyzyjnego tekstu prawnego. Potwierdzają to powyższe przykłady. Semantyczną relację łączącą elementy zbioru (zd. 2: kierownik jednostki oraz szef wojskowego centrum rekrutacji; zd. 3: Szef Krajowej Administracji Skarbowej oraz minister właściwy do spraw finansów publicznych) nadawca wyraża nie tylko przez użycie określonej konstrukcji z przyimkiem (wspólnie z), lecz także przez dostosowanie formy orzeczenia do kontekstu i swojej wiedzy pozajęzykowej. Osoby w powyższych zdaniach niewątpliwie robią coś razem, wspólnie, lecz w zd. 2 to forma liczby mnogiej orzeczenia przesądza o tym, że odbiorca tekstu będzie myślał o składnikach podmiotu jako o pewnego rodzaju całości. Forma mnoga orzeczenia jest bowiem sygnałem, że obu wykonawców trzeba traktować równorzędnie. Natomiast liczba pojedyncza orzeczenia w zd. 3 jest użyta w celu zaznaczenia i podkreślenia hierarchii wśród składników podmiotu. Pojedyncze orzeczenie sugeruje, że nadawca nie postrzega ich działań całościowo – pierwszy wykonawca czynności (Szef KAS) ma mieć znaczniejszy udział w przygotowaniu raportu. 

Jak widać, wybór liczby gramatycznej orzeczenia powinien być przemyślany, ponieważ niewłaściwa forma może spowodować odczytanie tekstu niezgodne z intencjami pracodawcy.

Przepisy w aktach prawnych nierzadko są formułowane tak, że po podmiocie występuje jeszcze drugi składnik, przyłączany spójnikiem a oraz wyrażeniem typu w przypadku, w sytuacji, w zakresie, w stosunku, i dopiero po tym członie następuje dokończenie całego wypowiedzenia. Piszący mają często problem z ustaleniem, czy element wprowadzony po spójniku traktować równorzędnie w stosunku do poprzedzającego go podmiotu zdania, czy też uznawać za dodatkowe, pomocnicze objaśnienie, poboczne w stosunku do głównego podmiotu. Wątpliwości dotyczą zarówno wyboru odpowiedniej formy orzeczenia, jak i zastosowania właściwej interpunkcji (która – jak wiadomo – ma charakter składniowy). Problemy w tym zakresie ilustrują poniższe przykłady

Komentarz do zd. 1 i 2: Przede wszystkim należy wskazać,że spójnik a może łączyć te same częścizdania (tu: podmioty): 

• równorzędnie (zarówno łącznie, jak i przeciwstawnie) – gdy oba człony odnoszą się składniowo tak samo do części zdania zawartej w dokończeniu (tu: do orzeczenia), 

• nierównorzędnie – gdy człon po spójniku ma charakter precyzujący, uzupełniający, dookreślający, zawężający w stosunku do pierwszego (wyraźnie podrzędny lub dodatkowy). 

Wybór formy liczby orzeczenia zależy zatem od intencji piszącego (podobnie jak w przypadku podmiotu towarzyszącego). We wskazanych wyżej przykładach forma mnoga orzeczenia wskazuje, że nadawca chciał potraktować drugi człon jako równorzędny składnik podmiotu szeregowego. Inaczej mówiąc, spójnik a łączy człony, które w równej mierze odnoszą się do następującego po nich mnogiego orzeczenia, czyli w zd. 1: organ prowadzący szkołę lub placówkę oraz organ sprawujący nadzór pedagogiczny – mogą; w zd. 2: minister właściwy do spraw oświaty i wychowania oraz Minister Sprawiedliwości – określą. Piszący popełnił jednak poważny błąd interpunkcyjny, mianowicie człon z początkowym spójnikiem a zamknął przecinkiem (a więc zastosował interpunkcję właściwą dla wtrąceń), wskutek czego oddzielił grupę podmiotu od grupy orzeczenia. Zdania można poprawić w dwojaki sposób: albo skorygować interpunkcję (wariant pierwszy po korekcie), albo uzgodnić formę orzeczenia z pierwszym członem podmiotu (wariant drugi po korekcie). Trzeba jednak brać pod uwagę, że zmiana formy orzeczenia z mnogiej na pojedynczą zmodyfikuje znaczenie: człon wydzielony obustronnie przecinkami będzie miał wówczas charakter akcesoryjny (czyli drugorzędny, dodatkowy, uzupełniający)

Komentarz do zd. 3: Ostatni przykład jest najtrudniejszy. Przecinek przed orzeczeniem musi się pojawić, ponieważ zamyka wtrącenie (zwane dalej „świadczeniem teleinformatycznym”). W zdaniu popełniono jednak błąd polegający na uzgodnieniu orzeczenia co do liczby i rodzaju tylko z drugim członem, najbliższym pod względem szyku (świadczenie pieniężne), co doprowadziło do powstania kolizji rodzajowej między podmiotem a orzeczeniem (*dodatek może być przyznane). Członu stojącego na pierwszym miejscu nie można uznać za akcesoryjny, dlatego zdanie powinno zostać skorygowane na jeden ze wskazanych sposobów (z tym że wersja z orzeczeniem mnogim wydaje się bliższa intencji prawodawcy). O interpunkcji wtrąceń oraz więcej o wstawce pozornej zob. w podrozdziale 2.2.3.

Jak widać w powyższej tabeli, rodzaj gramatyczny rzeczownika rozróżniamy po tym, jak rzeczownik się odmienia i jak wpływa na wyrazy, które go określają. Konkretny typ rodzaju męskiego najlepiej rozpoznać po formie wyrazu określającego (przymiotnika lub zaimka) w bierniku liczby pojedynczej i mnogiej. 

Czasownik w liczbie mnogiej może mieć rodzaj: 

• męskoosobowy [mos.] albo 

• niemęskoosobowy [nmos.]. 

W połączeniach z rzeczownikami rodzaju męskoosobowego orzeczenie w liczbie mnogiej ma formę męskoosobową (np. mężczyźni stali), a z rzeczownikami pozostałych rodzajów – formę niemęskoosobową (np. psy/stoły/kobiety/dzieci stały). W przypadku podmiotu szeregowego na wybór formy rodzajowej orzeczenia wpływają określone reguły gramatyczne – w zależności od rodzaju gramatycznego poszczególnych członów tego podmiotu. 

Szeregi, w których co najmniej jeden składnik jest nazwą osobową rodzaju męskiego, w zasadzie nie sprawiają większych problemów. Stosunkowo nieliczne błędy zdarzają się w zdaniach, które mają skomplikowaną konstrukcję lub rozbudowaną grupę podmiotu, przez co jego elementy są znacznie oddalone od orzeczenia

Komentarz do zd. 5: Nie ulega wątpliwości, że intencją prawodawcy było wskazanie, że komornik wzywa do zgłoszenia praw zarówno uczestników, jak i inne osoby. Ponieważ w zdaniu nadrzędnym użyte są rzeczowniki różnorodzajowe, z których jeden ma rodzaj męski i odniesienie osobowe (uczestnicy), orzeczenie w zdaniu podrzędnym, które się odnosi do tych rzeczowników, musi wystąpić w liczbie mnogiej w rodzaju męskoosobowym.

Komentarz do zd. 6: Zdanie podrzędne, wprowadzone zaimkiem względnym który, odnosi się do szeregu różnorodzajowych rzeczowników: podmioty lub powiernik, lub osoba. Mimo to orzeczenie zostało dopasowanie co do rodzaju tylko do pierwszego i ostatniego składnika podmiotu. Zdanie w takim kształcie nie może zostać zaaprobowane: ze względu na obecność rzeczownika męskoosobowego (powiernik) orzeczenie – tak samo jak wprowadzający je zaimek względny – powinno przyjąć wartość liczby mnogiej w rodzaju męskoosobowym.

Komentarz do zd. 7: Analogiczny błąd pojawił się w kolejnym przykładzie. Piszący nie uwzględnił, że jednym ze składników szeregu jest rzeczownik w rodzaju męskoosobowym (inspektor), a wtedy orzeczenie musi przyjąć wartość rodzaju męskoosobowego.

Komentarz do zd. 6: Niektóre źródła wskazują, że gdy wśród kilku różnorodzajowych rzeczowników w szeregu chociaż jeden odnosi się do osoby (czyli jest referencyjnie osobowy), a przy tym co najmniej jeden jest w liczbie pojedynczej, należy użyć rodzaju męskoosobowego (a więc: osoba lub podmiot określili, tak jak: kobieta i rower stali). Takie rozstrzygnięcie nie wydaje się jednak zgodne ani z wyczuciem językowym wielu użytkowników polszczyzny, ani z praktyką stosowaną przy tworzeniu tekstów aktów prawnych (inne zaobserwowane anomalie w zakresie zgody rodzajowej zostaną opisane w kolejnej części). Ponadto w odniesieniu do rzeczownika osoba należy zauważyć, że na gruncie języka prawnego nie zawsze będzie on nazwą osobową odnoszącą się do ludzi (por. pojęcie osoby prawnej).

Ogólna zasada, że orzeczenie w liczbie mnogiej przyjmuje formę męskoosobową, gdy w szeregu jest chociaż jeden rzeczownik męskoosobowy, a formę niemęskoosobową, gdy składnikami szeregu są rzeczowniki w pozostałych rodzajach, nie jest bezwyjątkowa. Rodzaj męskoosobowy – oprócz tego, że jest wykładnikiem męskoosobowości – może pełnić bowiem również inną funkcję, mianowicie sygnalizować niejednorodny charakter podmiotu. Jest to wtórna funkcja rodzaju męskoosobowego, trudna do jednoznacznego opisania. Właśnie dlatego często dopuszcza się oboczność form orzeczenia przy szeregach, które zawierają składnik osobowy w rodzaju innym niż rodzaj męskoosobowy.

Kwerenda przeprowadzona za pomocą wyszukiwarki aktów prawnych nie wykazała żadnego szeregu, w którym jednym ze składników byłby rzeczownik osobowy żeński lub nijaki, a drugim składnikiem byłaby nazwa zwierzęcia w rodzaju męskożywotnym. Udało się jednak odnotować inne połączenia, które obrazują występujące w polszczyźnie anomalie w zakresie zgody rodzajowej. Na ich podstawie można sformułować ogólne zasady, które mogą być pomocne przy tworzeniu zdań z tego typu nietypowymi szeregami

1.   ✓   W przypadku stwierdzenia występowania czynników ryzyka, o których mowa w ust. 1–4, ciężarna, rodząca lub noworodek powinni pozostawać pod opieką lekarza położnika lub lekarza oddziału neonatologicznego o odpowiednim do ich stanu zdrowia poziomie referencyjnym zapewniającym opiekę perinatalną lub neonatologiczną. 

Komentarz do zd. 1: W powyższym przykładzie szereg składa się z dwóch rzeczowników osobowych w rodzaju żeńskim (ciężarna, rodząca) oraz rzeczownika w rodzaju męskozwierzęcym (nietypowego dla tej grupy, bo mającego odniesienie osobowe – noworodek). Zgodnie z normą składniową, jeżeli jeden ze składników podmiotu jest rzeczownikiem rodzaju męskożywotnego w liczbie pojedynczej, a drugi – rzeczownikiem osobowym w rodzaju żeńskim (lub nijakim), to orzeczenie powinno przybrać formę męskoosobową. 

Trzeba podkreślić, że dotyczy to tylko zdań, w których rzeczownik męskozwierzęcy występuje w liczbie pojedynczej. W przypadku połączenia: 

• rzeczownik osobowy rodzaju żeńskiego/nijakiego w liczbie mnogiej + rzeczownik rodzaju męskożywotnego w liczbie mnogiej – obowiązuje orzeczenie w rodzaju niemęskoosobowym (np. rodzące i noworodki powinny), 

• rzeczownik osobowy rodzaju żeńskiego/nijakiego w liczbie pojedynczej + rzeczownik rodzaju męskożywotnego w liczbie mnogiej – jest dowolność w wyborze formy orzeczenia (np. rodząca i noworodki powinny/powinni).

Jeżeli podmiot szeregowy w całości ma odniesienie osobowe i składa się z rzeczownika w rodzaju żeńskim oraz z rzeczownika w rodzaju nijakim, to możliwe jest użycie orzeczenia zarówno w formie niemęskoosobowej, jak i w formie męskoosobowej. 

1. ✅ […] informacje wynikające z aktów, na podstawie których dziecko lub osoba były umieszczane lub opuszczały (lm, r. nmos.) pieczę zastępczą. lub: 

✅ […] informacje wynikające z aktów, na podstawie których dziecko lub osoba byli umieszczani lub opuszczali (lm, r. mos.) pieczę zastępczą. 

2. ✅ Dzieci i młodzież, o których mowa w ust. 2 pkt 1, są przyjmowani (lm,r. mos.) do ośrodków rewalidacyjno-wychowawczych nie wcześniej niż od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 3. rok życia. lub: 

✅ Dzieci i młodzież, o których mowa w ust. 2 pkt 1, są przyjmowane (lm, r. nmos.) do ośrodków rewalidacyjno-wychowawczych nie wcześniej niż od początku roku szkolnego w roku kalendarzowym, w którym kończą 3. rok życia.

Komentarz do zd. 2: Składniki podmiotu są różnorodzajowe i mają odniesienie osobowe, dlatego w celu zasygnalizowania ich niejednorodności można wybrać męskoosobową formę orzeczenia. Trzeba jednak podkreślić, że jeśli rzeczowniki osobowe tworzące podmiot szeregowy nie odnoszą się do osoby płci męskiej, to w uzusie funkcjonują również zdania z orzeczeniem w formie niemęskoosobowej

Związek zgody zachodzi nie tylko między podmiotem a orzeczeniem, lecz także między rzeczownikiem i jego określeniami, w tym przydawką przymiotną (o tym, czym jest przydawka przymiotna, przeczytasz w podrozdziale 1.3.3).

W funkcji przydawki przymiotnej występują wyrazy, które odmieniają się jak przymiotniki (czyli oprócz przymiotników także imiesłowy przymiotnikowe, zaimki przymiotne czy liczebniki porządkowe). Przydawka przymiotna pozostaje z rzeczownikiem w związku zgody pod względem liczby, rodzaju i przypadka (np. podmiot prawny, w ramach postępowania administracyjnego, w tiret pierwszym).

Funkcję przydawki może pełnić również zdanie podrzędne, nazywane zdaniem przydawkowym. Zaimek względny który, będący w takich zdaniach wskaźnikiem zespolenia, musi zgadzać się pod względem liczby i rodzaju z rzeczownikiem, o którym była mowa w zdaniu nadrzędnym.

Przydawka przymiotna (podobnie jak orzeczenie) może odnosić się do dwóch lub większej liczby rzeczowników. Przeważnie rzeczowniki, które tworzą szereg, pełnią w zdaniu funkcję podmiotu, np. Produkt lub usługa mające na celu podniesienie jakości są wprowadzane przez dystrybutora, ale nie tylko – mogą bowiem zajmować pozycję dopełnienia, np. Dystrybutor wprowadza produkt lub usługę mające na celu podniesienie jakości.

Poniżej przedstawiamy odpowiedzi na dwa najczęściej nasuwające się pytania dotyczące sposobów uzgadniania przydawki przymiotnej przy szeregach.

W praktyce można wyróżnić zdania, w których: 

• przydawka stanowi określenie całego szeregu, np. [(zasady, sposób i tryb) określone] w uchwale, 

• przydawka formalnie odnosi się tylko do najbliższego członu, np. Przetwarzanie oznacza [(operację) lub (zestaw operacji wykonywanych na danych osobowych)], 

• trudno rozstrzygnąć, czy przydawka tworzy frazę z najbliższym składnikiem czy z szeregiem jako całością, np. Pracownik powinien mieć [większą (odpowiedzialność i samodzielność)] czy [(większą odpowiedzialność) i (samodzielność)]¹³.

Sugerujemy, by w tekstach aktów prawnych w celu uzyskania jednoznaczności wypowiedzi powtarzać przydawkę przy każdym wyrazie nadrzędnym, zwłaszcza jeśli rzeczowniki występują w liczbie pojedynczej i mają różny rodzaj gramatyczny, lub dążyć do uzgadniania formy przydawki z całym szeregiem, a nie tylko z najbliższym członem, co wiąże się z używaniem przy szeregach określeń w liczbie mnogiej¹⁴. I chociaż ogólna norma składniowa nie jest tak rygorystyczna w tym zakresie (w języku ogólnym pojawiają się bowiem poprawne konstrukcje, w których przydawka jest w liczbie pojedynczej, mimo że pełni funkcję określnika całego szeregu, np. nasz prezydent i premier), to powyższe zalecenie ma swoje praktyczne uzasadnienie. Mianowicie powtórzenie przydawki lub uzgodnienie jej formy z całym szeregiem w wielu przypadkach pozwala ograniczyć wieloznaczność składniową i uniknąć w ten sposób wątpliwości interpretacyjnych.

1.❓ Wniosek zawiera oświadczenie lub inny dokument potwierdzający stosunek podległości wobec ministra właściwego do spraw informatyzacji. 

✅ Wniosek zawiera oświadczenie lub inny dokument potwierdzające stosunek podległości wobec ministra właściwego do spraw informatyzacji.

Komentarz do zd. 1: Oba powyższe zdania są poprawne na poziomie gramatyki, ale tylko drugi wariant – z przydawką w formie liczby mnogiej – w pełni wyraża intencję prawodawcy. Z przekonaniem można bowiem stwierdzić, że potwierdzenie stosunku podległości wobec ministra należy odnosić zarówno do dokumentu, jak i do oświadczenia. W analizowanym przykładzie pierwszy składnik szeregu to rzeczownik rodzaju nijakiego w liczbie pojedynczej, a drugi – rzeczownik rodzaju męskorzeczowego w liczbie pojedynczej. Wspólnie oddziałują one na imiesłowów przymiotnikowy w ten sposób, że narzucają mu formę liczby mnogiej rodzaju niemęskoosobowego – potwierdzające (która notabene jest tożsama z formą rodzaju nijakiego liczby pojedynczej: oświadczenie – potwierdzające).

2.❓ Należy wskazać produkt albo usługę, której dotyczy skarga. 

✅ Należy wskazać produkt albo usługę, których dotyczy skarga

Komentarz do zd. 2: Nie ma wątpliwości, że zarówno usługa, jak i produkt mogą dotyczyć skargi, a zatem tylko druga wersja zdania może zostać zaaprobowana. Forma mnoga zaimka względnego który, wprowadzającego podrzędne zdanie przydawkowe, to wynik oddziaływania całego szeregu (produkt – który, ale: usługa – która, a zatem musi dojść do zsumowania oczekiwanych cech, co zapewnia forma mnoga – które)

3.❓ Użyte w ustawie określenia oznaczają: […] 

importer – osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, mającą siedzibę na terytorium Unii Europejskiej, która wprowadza do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produkt pochodzący z państwa trzeciego. 

✅ importer – osobę fizyczną, osobę prawną albo jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, lecz posiadającą zdolność prawną przyznaną na podstawie odrębnej ustawy, które mają siedzibę na terytorium Unii Europejskiej i wprowadzają do obrotu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej produkt pochodzący z państwa trzeciego.

Komentarz do zd. 3: Powyższy przykład jest skomplikowany składniowo, a przez to trudny do zredagowania tak, aby zagwarantować właściwe odczytanie przepisu. Wątpliwość dotyczy relacji składniowych poszczególnych wyrażeń. Trzeba zauważyć, że szereg tworzą trzy rzeczowniki, a każdy z nich ma ten sam rodzaj – żeński (osoba fizyczna, osoba prawna, jednostka organizacyjna). To oznacza, że wyrazy te będą wymagały od swoich określeń takich samych cech gramatycznych. Jednak pierwsze zdanie podrzędne przydawkowe (której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną) powinno odnosić się wyłącznie do jednostki organizacyjnej. Z kolei następujący po nim człon przydawkowy (mającą siedzibę na terytorium Unii Europejskiej) oraz drugie zdanie podrzędne – tak samo zbudowane jak pierwsze (która wprowadza do obrotu…) – powinny być określnikami wszystkich składników szeregu, czyli dotyczyć zarówno osoby fizycznej oraz osoby prawnej, jak i jednostki organizacyjnej.

Aby wyeliminować potencjalne wątpliwości interpretacyjne, należy przekształcić zdanie – na przykład tak, jak zaproponowano w drugiej jego wersji. Dzięki przeredagowaniu wyraźnie widać, że imiesłowy przymiotnikowe w liczbie pojedynczej (nieposiadającą…, lecz posiadającą…) odnoszą się do poprzedzającego je członu (jednostkę organizacyjną), a zdania przydawkowe, wprowadzone zaimkiem względnym w formie mnogiej – które, określają wszystkie składniki szeregu. Warto zwrócić uwagę, że dostosowanie w zakresie zgody gramatycznej objęło również formę orzeczeń w zdaniu podrzędnym (czasowniki – mają, wprowadzają – są w liczbie mnogiej, bo uzgodniły swoją formę z całym szeregiem.

Jak wskazano wyżej, zdarzają się zdania skonstruowane tak, że trudno przesądzić, że przydawka odnosi się do całego szeregu, a nie tylko do najbliższego członu. Dotyczy to połączeń, w których wszystkie rzeczowniki mają formę liczby mnogiej i te same wymagania składniowe w zakresie rodzaju. Na przykład bez szerszego kontekstu zdaniowego nie można stwierdzić, czy w wyrażeniu produkty lub usługi mające… przydawka odnosi się zarówno do produktów, jak i do usług [(produkty lub usługi) mające] czy tylko do usług [(produkty) lub (usługi mające)]. Rozważmy poniższe zdanie:

Odpady medyczne i odpady weterynaryjne, nieposiadające właściwości zakaźnych, są poddawane unieszkodliwianiu w danym typie urządzenia lub instalacji.

Niezależnie od intencji piszącego struktura powyższego zdania nie pozwala jednoznacznie określić, czy przydawka nieposiadające odnosi się tylko do wyrażenia odpady weterynaryjne, czy również do wyrażenia odpady medyczne.

Aby właściwie zinterpretować sens zdania, potrzebny jest szerszy kontekst, a nawet niezbędna może okazać się wiedza pozajęzykowa. Możemy bowiem potraktować odpady medyczne i odpady weterynaryjne jako jedną strukturę określaną, a człon nieposiadające właściwości zakaźnych – jako jej określenie (zob. pierwszy schemat), lecz możemy też uznać, że przydakwa dotyczy tylko ostatniego składnika - odpadów weterynaryjnych (zob. drugi schemat).

W takich przypadkach – jeśli występuje ryzyko niezrozumienia – można zaproponować przykładowe sposoby na wyeliminowanie potencjalnych wątpliwości interpretacyjnych:

• gdy piszący chce jednoznacznie podkreślić, że przydawka odnosi się do każdego składnika szeregu, może: 

– powtórzyć przydawkę po każdym rzeczowniku lub wyrażeniu rzeczownikowym: 

✅ Odpady medyczne nieposiadające właściwości zakaźnych i odpady weterynaryjne nieposiadające właściwości zakaźnych są poddawane unieszkodliwianiu w danym typie urządzenia lub instalacji.

✅ Unieszkodliwianiu w danym typie urządzenia lub instalacji są poddawane: 

1) odpady medyczne, 

2) odpady weterynaryjne 

– nieposiadające właściwości zakaźnych. 

• gdy piszący chce wyraźnie zaznaczyć, że przydawka odnosi się tylko do najbliższego składnika, może zmienić jej szyk, np. zamiast w postpozycji postawić ją w prepozycji: 

✅ Odpady medyczne i nieposiadające właściwości zakaźnych odpady weterynaryjne są poddawane unieszkodliwianiu w danym typie urządzenia lub instalacji.

Konstrukcje szeregowe przysparzają piszącym wielu różnorodnych problemów. Można zauważyć, że im bardziej skomplikowana struktura zdania, tym większe ryzyko popełnienia błędu związanego z koniecznością zachowania zgody gramatycznej między różnymi elementami zdania. Jak wskazano w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny: „Im więcej wspólnych cech gramatycznych między składnikami związku zgody, tym więcej problemów normatywnych wynika przy próbie ich ujednolicenia, zwłaszcza wtedy, gdy połączenia wyrazowe są dość rozbudowane”¹⁶. Poniżej zebrano kilka dodatkowych przykładów obrazujących błędy popełnianie w zakresie związku zgody. Do ich analizy przydatne będą wszystkie informacje zebrane w niniejszym rozdziale.

1.  ×  Ustalając sumę punktów z tytułu kryteriów wyboru operacji, uwzględnia się wnioski o przyznanie wsparcia inwestycji leśnych lub zadrzewieniowych złożone w terminie i w sposób określone w § 12.

Komentarz do zd. 1: W powyższym zdaniu formę przydawki (określone) próbowano uzgodnić zarówno z rzeczownikiem termin, jak i z rzeczownikiem sposób. Podobne połączenia są spotykane w aktach prawnych, np. w trybie i terminie określonych, w przypadku i zakresie określonych czy na zasadzie i w trybie określonych, i można uznać, że mieszczą się one w granicach normy profesjonalnej, czyli właściwej językowi prawnemu. Piszący być może wzorował się na tych konstrukcjach, lecz nie zwrócił uwagi, że w tym wypadku nie jest możliwe pogodzenie sprzecznych wymagań rzeczowników. Przyimek w łączy się z wyrazami w miejscowniku, gdy tworzy wyrażenia określające czas (w terminie określonym), a z biernikiem – gdy tworzy wyrażenia określające sposób wykonania czegoś (w sposób określony). Uzgodnienie członów o różnej wartości kategorii przypadka nie jest zatem możliwe. Jedynym rozwiązaniem pozwalającym na uniknięcie błędu jest powtórzenie przymiotnika w odpowiedniej formie:

✅ Ustalając sumę punktów z tytułu kryteriów wyboru operacji, uwzględnia się wnioski o przyznanie wsparcia inwestycji leśnych lub zadrzewieniowych złożone w terminie określonym w § 12 i w sposób określony w § 12.

2.  × 

Komentarz do zd. 2: Stronami wskazanego kontraktu terytorialnego są Minister Funduszy i Polityki Regionalnej oraz Województwo Opolskie. Popełniono jednak błąd składniowy, którego źródłem mogła być duża odległość członu przydawkowego (zwani łącznie dalej „Stronami”) od wyrazów, do których się odnosi. Dodatkowo główny tok zdania jest przerywany wtrąceniami, co sprawiło, że piszący pogubił się w jego strukturze. W efekcie zapis sugeruje, że Stronami są… reprezentanci Strony samorządowej (Marszałek / Wicemarszałek / Członek Zarządu Województwa Opolskiego oraz Wicemarszałek / Członek Zarządu Województwa Opolskiego. 

Aby skorygować powyższy błąd, należy uzgodnić wszystkie możliwe cechy gramatyczne przydawki z szeregiem odpowiednich wyrazów, do których ta przydawka się odnosi:

• liczba mnoga wynika ztraktowania szeregu jako całości (mającej cechęmnogości), 

• rodzaj męskoosobowy jest narzucony przez pierwszy składnik w rodzaju męskoosobowym (minister),

• przyimek między wymaga w tym kontekście narzędnika, a więc taką formę gramatyczną muszą mieć rzeczowniki, które przekazują tę cechę określającej je przydawce

W błędnym zapisie zachowane są tylko dwie wskazane wyżej cechy. Korekta powinna polegać na zastąpieniu niepoprawnej formy biernika przydawką w narzędniku:

3.  ×  Organ lub podmiot, o których mowa w ust. 1 i 2, podaje do publicznej wiadomości wykaz szkół i placówek niepublicznych.

Komentarz do zd. 3: Elementy podmiotu szeregowego (organ + podmiot) są połączone spójnikiem rozłącznym lub. Jak wiadomo, w aktach prawnych dopuszczalne jest użycie orzeczenia w liczbie pojedynczej w zdaniach o formule ogólnej podmiotu A lub B, jeśli każdy ze składników podmiotu łączy się z czasownikiem w tej samej formie (organ podaje – podmiot podaje). Jednak powyższy przykład ma wadę konstrukcyjną – zdanie podrzędne określa cały szereg rzeczowników (organ lub podmiot, o których mowa), a orzeczenie w zdaniu nadrzędnym jest pojedyncze (podaje). W tej sytuacji rozwiązaniem wzorcowym jest postawienie orzeczenia w liczbie mnogiej. Przy okazji trzeba zauważyć, że zmiana formy zaimka względnego (których) na liczbę pojedynczą nie będzie zasadna, gdyż odesłanie do ust. 1 i 2 dotyczy zarówno organu, jak i podmiotu (a zatem liczba i rodzaj zaimka, który jednoznacznie muszą wskazywać na związek z tymi właśnie wyrazami).

✅ Organ lub podmiot, o których mowa w ust. 1 i 2, podają do publicznej wiadomości wykaz szkół i placówek niepublicznych.

4.  ×  Status przedsiębiorstwa społecznego może posiadać podmiot ekonomii społecznej oraz jednostka tworząca podmiot ekonomii społecznej, prowadzące działalność odpłatną pożytku publicznego.

Komentarz do zd. 4: Mechanizm błędu jest analogiczny do tego, który wystąpił w poprzednim zdaniu. Widać niekonsekwencję: piszący zastosował konstrukcję z orzeczeniem w liczbie pojedynczej (decyzji o wyborze takiej właśnie formy z pewnością sprzyjał szyk przestawny), lecz użytym dalej imiesłowem przymiotnikowym w liczbie mnogiej (prowadzące) wprowadził człon przydawkowy będący określeniem całego szeregu – podmiotu oraz jednostki. W tej sytuacji poprawną wersją będzie zdanie z orzeczeniem w formie liczby mnogiej. Taka redakcja wyeliminuje jeszcze jeden błąd utrudniający recepcję tekstu. Mianowicie liczba pojedyncza orzeczenia będzie błędna, gdyż stwarza niebezpieczeństwo nieporozumienia –wskutek zastosowania szyku przestawnego miejsce naturalnie zarezerwowane dla podmiotu zajęło dopełnienie (*status może posiadać). Forma mnoga będzie zatem sygnałem uściślającym kierunek interpretacji.

✅ Status przedsiębiorstwa społecznego mogą posiadać podmiot ekonomii społecznej oraz jednostka tworząca podmiot ekonomii społecznej, prowadzące działalność odpłatną pożytku publicznego.

Więcej o problemie homonimii składniowej zob. w rozdziale 3.4, a o szyku zdania – w rozdziale 3.5

Związki rządu to konstrukcje, w których wyraz określany narzuca formę gramatyczną przypadka lub bezokolicznika wyrazowi określającemu, np. zarządzać [czym?] funduszami, stosować [co?] przepisy. Forma wyrazu podrzędnego jest stała, niezależna od formy wyrazu nadrzędnego, np. kierował [czym?] spółką, kierują [czym?] spółką (w tym przykładzie czasownik narzuca stałą formę fleksyjną rzeczownikowi spółka). Właściwość wyrazu polegającą na tym, że w zdaniu musi obok niego wystąpić inny wyraz o konkretnej charakterystyce gramatycznej, nazywamy rekcją.

Wśród związków rządu wyróżniamy kilka typów połączeń, m.in.: 

• czasowniki z rzeczownikami (w przypadkach zależnych) lub z czasownikami w bezokoliczniku, np. wybiera ofertę, zagraża bezpieczeństwu, dysponuje informacjami, może zajmować, powinien wymagać, 

• rzeczowniki z rzeczownikami, np. pomoc potrzebującym, odbiór wygranej, kierowanie państwem, 

• przymiotniki (lub imiesłowy przymiotnikowe) z rzeczownikami, np. pomagający potrzebującym, podobny do znaku, przekonany o znaczeniu.

 • w którym przypadku użyć określającego rzeczownika (wątpliwość dotyczy głównie wyboru: dopełniacz czy biernik)? 

• czy rzeczownik w danym przypadku ma wystąpić z przyimkiem czy bez niego? 

• którą konstrukcję z przyimkiem wybrać?

 • czy po czasowniku należy użyć bezokolicznika czy rzeczownika (np. odczasownikowego)?

1. Gdy mowa o odpieraniu ataku, stawaniu w obronie kogoś lub czegoś, wstawianiu się za kimś lub za czymś, a także o odpieraniu zarzutów, czasownik bronić ma rząd dopełniaczowy. Błędne połączenia z biernikiem mogą być wynikiem analogii do innych czasowników o podobnym brzmieniu iznaczeniu (obronić, chronić, ochronić, osłonić – coś):

2. Natomiast gdy mowa o dowodzeniu czyjejś niewinności przed jakimś organem (np. o byciu obrońcą w sądzie), czasownik bronić ma rząd biernikowy, np. bronić [kogo?, co?] oskarżoną, spółkę, klientkę, zarząd (nie: bronić [kogo?, czego?] oskarżonej, spółki, klientki, zarządu):

Czasownik dokonywać/dokonać łączy się z dopełniaczem:

Czasownik domagać się ma rząd dopełniaczowy i wymaga konstrukcji bez przyimka:

1. Gdy mowa o wykonywaniu jakiegoś obowiązku, robieniu czegoś, co powinno się zrobić, czasownik dopełniać/dopełnić łączy się z rzeczownikiem w dopełniaczu:

2. Gdy mowa o uzupełnianiu czegoś, dokładaniu, kompletowaniu, dolewaniu do pełna lub wypełnianiu jakiegoś pojemnika czy zbiornika, czasownik dopełniać/dopełnić łączy się z biernikiem:

1. W znaczeniu konkretnym, gdy mowa o tym, że ktoś spowodował, że jakieś rzeczy lub osoby znalazły się w określonym miejscu, czasownik dostarczać/ dostarczyć łączy się z biernikiem:

2. Gdy mowa o tym, że coś (zwykle podmiot nieosobowy) jest źródłem czegoś (np. informacji, wartości, argumentów, dowodów, wiedzy), a także gdy chodzi o bliżej nieokreśloną ilość tego, czego się dostarcza, lub o część jakiejś całości (tzw. dopełniacz partytywny), czasownik dostarczać/dostarczyć ma rząd dopełniaczowy:

Zgodnie z wzorcową normą składniową poprawne są tylko konstrukcje mianować + kogoś kimś (np. mianować generałem) oraz mianować + kogoś na coś (np. mianować na stanowisko prezesa)

1. Gdy mowa o uzyskiwaniu pewnych wartości niematerialnych (których nie kupuje się za pieniądze), o przyswajaniu sobie czegoś, czasownik nabywać/ nabyć ma rząd dopełniaczowy

2. Czasownik nabywać ma z kolei rząd biernikowy, kiedy oznacza ‘kupować rzeczy’ (np. nabywać dom, samochód), a w znaczeniach urzędowych – ‘uzyskiwać własność czegoś’ (np. nabywać nieruchomość, grunty) lub ‘uzyskiwać coś na podstawie przepisów prawnych’ (np. nabywać obywatelstwo, udziały):

Czasownik nakazywać/nakazać tworzy trzy poprawne schematy składniowe: 

• nakazywać/nakazać coś (biernik), 

• nakazywać/nakazać + bezokolicznik, 

• nakazywać/nakazać, żeby… (zdanie podrzędne)

Czasownik planować ma rząd biernikowy. Trzeba pamiętać, że nie może łączyć się z bezokolicznikiem:

Gdy mowa zarówno o byciu poddanym czyjejś władzy, jak i o byciu poddawanym działaniu czegoś, czasownik podlegać łączy się bezprzyimkowo z celownikiem:

Gdy mowa o respektowaniu czegoś, byciu posłusznym czemuś, a także o stosowaniu się do jakichś przepisów lub norm, czasownik przestrzegać łączy się z dopełniaczem:

Czasownik udzielać/udzielić ma rząd dopełniaczowy:

Czasownik używać/użyć łączy się z dopełniaczem. Używamy zatem zawsze czegoś, nigdy – coś. Wersja z biernikiem jest niepoprawna:

W aktach prawnych bardzo często pojawia się konstrukcja zapewniać/zapewnić, że… Należy zauważyć, że jest ona właściwa wyłącznie w znaczeniu ‘mówić komuś, że coś bez wątpienia istnieje lub nastąpi, upewnić kogoś o czymś, zaręczyć coś’, por. Senat Rzeczypospolitej Polskiej zapewnia, że dołoży wszelkich starań, by zwyciężył interes Polski. Natomiast omawiany tu czasownik w znaczeniu ‘gwarantować komuś coś, sprawiać, że ktoś lub coś uzyskuje coś’ ma tylko jeden schemat składniowy: zapewnić + komuś/czemuś coś:

Podobnie jak czasowniki także niektóre rzeczowniki mają ściśle określoną łączliwość składniową. Wątpliwości w tym zakresie po pierwsze dotyczą wyboru odpowiedniej konstrukcji: z przyimkiem (czyli analitycznej) albo bez przyimka (czyli syntetycznej), a po drugie – wyboru odpowiedniego przyimka. Od wielu lat zauważalna jest tendencja zarówno do analityzacji, czyli zastępowania konstrukcji syntetycznych strukturami przyimkowymi, jak i do rozszerzania zakresu funkcji, jaką może pełnić dany przyimek.

Poniżej prezentujemy zestawienie wybranych wyrazów, których łączliwość składniowa bywa mylona.

Niektóre źródła wskazują na połączenia: 

• możliwość, aby… (np. Powinna istnieć możliwość, aby za pomocą zabezpieczonego ustawienia działanie taksometru było automatycznie blokowane), 

• możliwość, że… (np. Istnieje możliwość, że o udzielenie zamówienia będzie ubiegał się podmiot, który uczestniczył w przygotowaniu postępowania o udzielenie tego zamówienia), 

Wskazane wyżej połączenia można uznać za dopuszczalne, jednak w Wielkim słowniku poprawnej polszczyzny PWN skodyfikowany jest wyłącznie schemat: możliwość + dopełniacz, co ważne – niepoprzedzony żadnym przyimkiem. Wątpliwości poprawnościowe budzi zwłaszcza konstrukcja z bezokolicznikiem (zamiast: miał możliwość odczytać i zanotować, lepiej napisać: miał możliwość odczytania i zanotowania albo mógł odczytać i zanotować). Zalecamy więc wybór rozwiązania bezpiecznego, czyli używanie wzorcowej konstrukcji dopełniaczowej

Rzeczownik podstawa tworzy dwa poprawne schematy składniowe: 

• z dopełniaczem (bez przyimka), 

• z przyimkiem do

Wątpliwości związane z rzeczownikiem protokół dotyczą tego, czy właściwa jest konstrukcja analityczna – z przyimkiem z (protokół z czego) czy syntetyczna – bez tego przyimka (protokół czego). Wydawnictwa normatywne dopuszczają tylko konstrukcję bez przyimka, drugi wariant uznają za błąd.

✅ Z czynności, o których mowa w ust. 3, sporządza się protokół. 

✅ Z badania wydychanego powietrza, śliny oraz potu sporządza się protokół. 

✅ Z posiedzenia komisji sporządza się protokół, który podpisują obecni na posiedzeniu członkowie komisji

Jeśli usunie się element czasownikowy, pozostanie konstrukcja: protokół (który został sporządzony) z czegoś:

✅ Podstawę zawarcia umowy w drodze bezprzetargowej stanowi protokół z przeprowadzonych negocjacji lub rokowań w sprawie zbycia podpisany przez Prezesa KZN lub upoważnioną przez niego osobę. 

✅ Po ostatnim posiedzeniu Rady w danej kadencji przewodniczący przekazuje dokumentację Rady, w tym protokoły z jej posiedzeń, Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. 

✅ Protokół z przeprowadzonych czynności kontrolnych zawiera ustalenia kontroli.

Gdy określamy, co jest przedmiotem ochrony, mówimy o ubezpieczeniu na coś (np. na życie). Natomiast gdy wskazujemy, w jakim przypadku mamy otrzymać odszkodowanie, posługujemy się inną konstrukcją składniową – ubezpieczenie od czegoś (ale nie: przeciwko czemuś):

Rzeczownik uzasadnienie, w znaczeniu ‘ogół argumentów’, ma schemat składniowy bez przyimka i wymaga dopełniacza:

Tradycyjnie rzeczownik w formie mnogiej warunki, oznaczający ‘sytuację, okoliczności, położenie’, łączy się z przyimkiem do albo tworzy konstrukcje bezprzyimkowe:

Rzeczownik zaufanie wymaga połączenia z przyimkiem do. Modyfikowanie tego schematu innymi wyrażeniami przyimkowymi nie jest dopuszczalne:

Gdy mowa o postawie osoby, która jest przekonana o słuszności określonych działań albo celów i zdecydowanie dąży do ich zrealizowania lub osiągnięcia, poświęcając temu wiele czasu, sił i energii, rzeczownik zaangażowanie wymaga formy biernikowej poprzedzonej przyimkiem w:

Duże problemy sprawia połączenie rzeczownika zagrożenie z wyrazem przekroczenie, najczęściej pojawiające się w aktach prawnych w sformułowaniu: w przypadku zagrożenia przekroczeniem(-nia) lub przekroczenia […] limitu wydatków, także w odwrotnej kolejności: w przypadku przekroczenia lub zagrożenia przekroczeniem(-nia). 

Trzeba wskazać, że gdy mowa o tym, że coś podlega zagrożeniu (zagrożone jest życie, zdrowie, bezpieczeństwo itd.), rzeczownik zagrożenie łączy się z dopełniaczem, przy czym dopuszczalna jest konstrukcja zarówno z przyimkiem dla, jak i bez niego, np.

✅ Prace na lotnisku powinny być prowadzone w sposób niestwarzający zagrożenia dla bezpieczeństwa operacji lotniskowych. 

✅ […] kierując się potrzebą zapewnienia ochrony przed zagrożeniem życia lub zdrowia ludzi. 

✅ Szkoły i placówki są obowiązane podejmować działania zabezpieczające uczniów przed dostępem do treści, które mogą stanowić zagrożenie dla ich prawidłowego rozwoju.

Natomiast gdy wskazujemy na to, co stwarza stan zagrożenia, używamy formy z narzędnikiem – zagrożenie czymś, np.

✅ Zidentyfikowanie powodu i uświadomienie zagrożenia chorobami związanymi z używaniem wyrobów tytoniowych […]. 

✅ W systemach ogrzewczych oraz wentylacyjnych nie jest dopuszczalna recyrkulacja powietrza, jeżeli mogłaby spowodować wzrost zagrożenia wybuchem. 

✅ W zależności od skali zagrożenia atakiem o charakterze terrorystycznym lub sabotażowym Prezes Rady Ministrów może wprowadzić odpowiedni stopień alarmowy.

Jeśli weźmie się pod uwagę powyższe ustalenia, należy stwierdzić, że w wypadku połączenia zagrożenie + przekroczenie uzasadniony jest tylko drugi schemat składniowy, czyli zagrożenie [czym?] przekroczeniem, gdyż to nie przekroczenie jest zagrożone, lecz istnieje ryzyko, że do takiego przekroczenia dojdzie.

Tymczasem analiza użycia tego wyrażenia, przeprowadzona za pomocą wyszukiwarki na stronie internetowej Dziennika Ustaw, pokazuje, że konstrukcja zagrożenie przekroczenia ma znaczną przewagę, jeśli chodzi o liczbę wystąpień. Oznacza to, że taka forma jest już utrwalona w aktach prawnych. W tej sytuacji można tylko zalecać stosowanie – w miarę możliwości – poprawnego schematu, by nie powielać struktury składniowej, która nie jest właściwa dla języka ogólnego.

Mimo że użytkownicy języka modyfikują różnymi wyrażeniami przyimkowymi formę uzupełnienia przymiotnika adekwatny, trzeba zapamiętać, że poprawna jest wyłącznie konstrukcja z przyimkiem do:

Przymiotnik analogiczny również łączy się z dopełniaczem po przyimku do. Inne połączenia to błędy powstałe pod wpływem wyrazów bliskoznacznych (np. zgodny z czymś, identyczny z czymś):

Przymiotnik identyczny powinien być używany z przyimkiem z. Równie poprawne, choć rzadziej się pojawiające, są połączenia identyczny pod względem czegoś / pod jakimś względem. Niestety wskazane połączenia często są zastępowane niepoprawnymi:

W przypadku przymiotnika konieczny wybór odpowiedniej konstrukcji zależy od typu i znaczenia łączącego się z nim rzeczownika. Jeśli rzeczownik jest nazwą odnoszącą się do osoby, to poprawna będzie konstrukcja konieczny dla kogoś (nie: komuś). Gdy zaś jest nazwą nieosobową, właściwe będzie poprzedzenie go przyimkiem do

Niniejszy rozdział nie wyczerpuje oczywiście problematyki dotyczącej związków rządu. Jego celem jest jedynie zwrócenie uwagi na zagadnienie łączliwości składniowej i zidentyfikowanie problemów najczęściej pojawiających się w tekstach aktów prawnych. Legislatorzy na co dzień muszą mierzyć się ztrudnym zadaniem dopasowywania odpowiednich konstrukcji, tak aby jak najlepiej oddać intencję przyświecającą prawodawcy podczas tworzenia uregulowań prawnych. Dlatego warto pamiętać o tym, że są narzędzia, które to zadanie mogą ułatwić.

Przede wszystkim należy wskazać, że podstawowym źródłem normatywnym, w którym w pierwszej kolejności należy szukać informacji o właściwych schematach składniowych wyrazów, są słowniki poprawnej polszczyzny. Najnowsza pozycja to Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN (red. A. Markowski, ostatnie wydanie – Warszawa 2023). Pomocne mogą być również słowniki ogólne języka polskiego – w tej kategorii należy wyróżnić Inny słownik języka polskiego (red. M. Bańko, Warszawa 2000). Zawiera on definicje kontekstowe oraz podaje schematy składniowe, dzięki czemu w przystępny sposób ukazuje użycia objaśnianego słowa.

Dążenie do skrótu jest najwyraźniejszą tendencją występującą współcześnie nie tylko w języku polskim, lecz także w wielu innych językach. Dla piszącego często najważniejsza jest chęć szybkiego wyrażenia myśli. Ekonomia językowa ma jednak swoje granice. Dlatego szczegółowego omówienia wymaga problematyka niepoprawnych skrótów składniowych.

Wyrazy rządzące (tzn. czasowniki, rzeczowniki, przymiotniki i imiesłowy przymiotnikowe) można łączyć, a następnie uzupełniać wspólną formą tylko wtedy, gdy ich wymagania gramatyczne są jednakowe. Ta reguła składniowa ma zastosowanie również do wyrazów niesamodzielnych znaczeniowo, tzn. przyimków.

Przykładowo: gdy chcemy opisać jakiś fakt, do którego odnoszą się dwie czynności lub dwa procesy, często łączymy odpowiednim spójnikiem współrzędnym to samo dopełnienie z dwoma czasownikami. Pozwala to jak najkrócej wyrazić przekazywaną treść, np. naprawić [co?] lub wymienić [co?] uszkodzony element. Jeśli jednak z dwoma elementami zdania, które mają różne wymagania składniowe, zostanie połączona tylko jedna forma wyrazu podrzędnego – dopasowana najczęściej do sąsiadującego wyrazu nadrzędnego, to skrócenie całej konstrukcji doprowadzi do powstania nieuprawnionego błędu składniowego. Takie upraszczanie schematów może spowodować, że zdanie stanie się niepoprawne gramatycznie, 
a do tego – niezrozumiałe.

Szczególnej ostrożności wymaga posługiwanie się m.in.:
• dopełnieniami przy czasownikach oraz przydawkami dopełniającymi przy rzeczownikach odczasownikowych o różnym rządzie (wszystkie one muszą mieć w zdaniu oczekiwaną formę, a skrót polegający na spełnianiu wymagań gramatycznych tylko jednej, najbliższej struktury określanej jest rażącym błędem),
• rzeczownikami określanymi przez niejednorodne przydawki,
• dwoma przyimkami w połączeniu z jednym rzeczownikiem (jeśli przyimki mają różne wymagania składniowe, użycie konstrukcji skróconej będzie błędem).

Poniżej przedstawiamy przykłady niepoprawnych, zbyt skrótowych zdań oraz ich poprawne wersje.

1.    ×    Dostawca usług bilansujących korzysta i rozporządza zasobami użytkowników systemu.

Komentarz do zd. 1: Mechanizm błędu polega na dopasowaniu składni wyłącznie do wymagań wyrazu nadrzędnego, który znajduje się w sąsiedztwie wyrazu podrzędnego. Czasownik korzystać łączy się rzeczownikiem w dopełniaczu poprzedzonym przyimkiem z, podczas gdy czasownik rozporządzać wymaga rzeczownika w narzędniku i modelu bez przyimka. Taka różnica wyklucza możliwość użycia skrótu:

✅ Dostawca usług bilansujących korzysta [z czego?] z zasobów użytkowników systemu i rozporządza [czym?] tymi zasobami.

2.   ×   Osoba, której informacja dotyczy, podżega lub udziela pomocy w popełnieniu przestępstwa, o których mowa w art. 3 pkt 2 lub 3 ustawy.

Komentarz do zd. 2: Autor zdania odniósł do obu orzeczeń – podżega lub udziela – jedno dopełnienie – pomocy – które nie pasuje ani gramatycznie, ani znaczeniowo do pierwszego czasownika. W tym kontekście podżegać wymaga przyimka i rzeczownika w dopełniaczu: do czegoś. Zignorowanie wymagań pierwszego wyrazu rządzącego doprowadziło do powstania rażącego błędu. Musimy zatem poprawić tę konstrukcję, uwzględniając rekcję obydwu czasowników:

✅ Osoba, której informacja dotyczy, podżega [do czego?] do popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 3 pkt 2 lub 3 ustawy, lub udziela [czego?] pomocy w popełnieniu takiego przestępstwa.

3.   ×   Zdający przedstawia i ustosunkowuje się do opinii i poglądów innych osób.

Komentarz do zd. 3: Pierwszy czasownik rządzi biernikiem (przedstawiać coś), a drugi – łączy się z przyimkiem do i rzeczownikiem w dopełniaczu (ustosunkować się do czegoś). Aby w zdaniu były respektowane wymagania rządu obu czasowników, należy wypełnić dwa odmienne modele, np.:

✅ Zdający przedstawia [co?] opinie i poglądy innych osób, a następnie ustosunkowuje się [do czego?] do nich.

4.   ×   Obywatel Ukrainy, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, może zarejestrować się oraz zostać uznany jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy.

Komentarz do zd. 4: Aby skorygować powyższy błąd, należy rozpoznać, jakie schematy realizują oba czasowniki. Okazuje się, że jako pasuje tylko do czasownika zarejestrować. Natomiast w przypadku czasownika uznawać poprawna jest wyłącznie konstrukcja: za kogoś/coś. Widać więc, że nie jest możliwe pogodzenie sprzecznych wymagań gramatycznych obu wyrazów. Zdanie należy poprawić na przykład tak:

✅ Obywatel Ukrainy, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 i 2, może zarejestrować się [jako kto?] jako osoba bezrobotna albo poszukująca pracy oraz zostać uznany [za kogo?] za taką osobę.

5.   ×   Szkoleniu ogólnemu w zakresie świadomości ochrony lotnictwa cywilnego podlegają osoby ubiegające się i mające dostęp bez eskorty do identyfikowalnego ładunku lub identyfikowalnej poczty lotniczej.

Komentarz do zd. 5: Imiesłowy przymiotnikowe (podobnie jak rzeczowniki od czasownikowe) dziedziczą pewne właściwości składniowe swoich czasownikowych podstaw. Zatem imiesłów ubiegający się (tak samo jak czasownik ubiegać się) 
wymaga uzupełnienia: o coś. Natomiast imiesłów mający (tak jak czasownik mieć) łączy się z biernikiem. Poprawna wersja zdania to:

✅ Szkoleniu ogólnemu w zakresie świadomości ochrony lotnictwa cywilnego podlegają osoby ubiegające się [o co?] o dostęp i mające [co?] dostęp bez eskorty do identyfikowalnego ładunku lub identyfikowalnej poczty lotniczej.

6.   ×   System pomiarowy jest wyposażony w liczniki odczytu, w tym energii czynnej pobranej i wprowadzonej do sieci elektroenergetycznej, energii biernej w czterech kwadrantach oraz mocy czynnej pobranej i wprowadzonej do sieci elektroenergetycznej.

Komentarz do zd. 6: W zdaniu dwukrotnie wkradł się ten sam błąd. Co prawda oba wyrazy rządzące – pobrany i wprowadzony – łączą się z dopełniaczem, lecz każdy z nich wymaga innego przyimka. Pierwszy ma składnię: z czegoś, a drugi – do czegoś:

✅ System pomiarowy jest wyposażony w liczniki odczytu, w tym energii czynnej pobranej [z czego?] z sieci elektroenergetycznej i wprowadzonej [do czego?] do sieci elektroenergetycznej, energii biernej w czterech kwadrantach oraz mocy czynnej pobranej [z czego?] z sieci elektroenergetycznej i wprowadzonej [do czego?] do sieci elektroenergetycznej.

7.   ×   Jednostki (nawodne lub podwodne) specjalnie zaprojektowane lub zmodyfikowane do celów wojskowych, niezależnie od aktualnego stanu technicznego lub gotowości operacyjnej, zawierające lub niezawierające systemy przenoszenia broni lub opancerzenie [...].

Komentarz do zd. 7: Gdy czasownik występuje w formie zaprzeczonej, jego wymagania składniowe się zmieniają. Ta sama reguła dotyczy imiesłowów przymiotnikowych. Rekcja biernikowa po negacji zmienia się na dopełniaczową:

✅ Jednostki (nawodne lub podwodne) specjalnie zaprojektowane lub zmodyfikowane do celów wojskowych, niezależnie od aktualnego stanu technicznego lub gotowości operacyjnej, zawierające [co?] systemy przenoszenia broni lub opancerzenie lub [czego?] ich niezawierające [...].

8.   ×   Nie udziela się prawa ochronnego na znak towarowy identyczny lub podobny do znaku towarowego zarejestrowanego lub zgłoszonego do rejestracji.

Komentarz do zd. 8: Przypomnijmy – poprawne połączenia to identyczny z czymś, ale podobny do czegoś. Skrót składniowy taki jak użyty zdaniu okazuje się nadmiernie ekonomiczny. Konstrukcję należy więc rozwinąć:

✅ Nie udziela się prawa ochronnego na znak towarowy identyczny [z czym?] ze znakiem towarowym zarejestrowanym lub zgłoszonym do rejestracji lub na znak towarowy podobny [do czego?] do znaku towarowego zarejestrowanego lub zgłoszonego do rejestracji. 

9.   ×   Zna budowę robotów przemysłowych, co pozwala na samodzielne sterowanie i korygowanie pracy robota za pomocą kontrolera zgodnie ze standardami i dokumentacją producenta.

Komentarz do zd. 9: W zdaniu nie uwzględniono odmiennego rządu wyrazów sterowanie i korygowanie. Pierwszy rzeczownik wymaga narzędnika (sterowanie czymś), a drugi – łączy się z dopełniaczem (korygowanie czegoś). Ponadto warto zwrócić uwagę na drobną, poboczną usterkę stylistyczną. Jeśli w jednym ciągu współrzędnym mamy wyrazy wymagające tego samego przyimka, ale w różnych wariantach – niewokalicznym (w, z) oraz wokalicznym (we, ze) – to należy powtórzyć przyimki, gdy wariant wokaliczny jest na początku wyliczenia (zręczniej jest powtórzyć przyimki, nawet jeśli kolejność jest odwrotna, choć wówczas nie jest już to obligatoryjne – poprawnie zarówno zgodnie z dokumentacją i ze standardami, jak i zgodnie z dokumentacją i standardami). Propozycja korekty jest następująca:

✅ Zna budowę robotów przemysłowych, co pozwala na samodzielne sterowanie [czym?] pracą robota i korygowanie [czego?] jej za pomocą kontrolera zgodnie ze standardami i z dokumentacją producenta.

10.   ×   Powierzenie stanowiska dyrektora okręgowego ośrodka wychowawczego, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich i odwołanie z tego stanowiska osobie, o której mowa w art. 324 ust. 1 albo 2, nie wpływa na treść jej stosunku pracy wynikającego z ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela.

Komentarz do zd. 10: Przykład jest dość nietypowy, gdyż forma osobie pasuje do pierwszego pod względem szyku rzeczownika powierzenie, a nie do najbliższego wyrazu nadrzędnego, czyli odwołanie. Trudno odtworzyć mechanizm powstania tak niespotykanego błędu. Można się jedynie domyślać, że w toku zmian nad brzmieniem przepisu rozbudowano zdanie przez dodanie członu współrzędnego (i odwołanie z tego stanowiska), lecz zignorowano przy tym zależności składniowe między wyrazami oraz ich odmienne wymagania. Błąd można jednak stosunkowo łatwo skorygować:

✅ Powierzenie stanowiska dyrektora okręgowego ośrodka wychowawczego, zakładu poprawczego lub schroniska dla nieletnich [komu?] osobie, o której mowa w art. 324 ust. 1 albo 2, i odwołanie [kogo?] jej z tego stanowiska nie wpływa na treść jej stosunku pracy wynikającego z ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela.

11.   ×   Centralny Azyl ponosi koszty: transportu, leczenia, znakowania, kwarantanny lub izolacji, opieki oraz wyżywienia zwierzęcia przyjętego do Centralnego Azylu.

Komentarz do zd. 11: Nagromadzenie składników szeregu sprzyja powstawaniu wykolejeń składniowych. W przytoczonym zdaniu zestawiono szereg rzeczowników i dodano do nich jedną wspólną przydawkę: zwierzęcia. Jednak nie wszystkie z tych wyrazów mają jednakowy rząd. Z dopełniaczem nie łączy się bowiem rzeczownik opieka, który powinien realizować w tym kontekście model z przyimkiem: opieka nad kimś/czymś, a nie rząd dopełniaczowy jak pozostałe wyrazy. Niezbędna jest zatem korekta zdania, polegająca na rozbiciu szeregu:

✅ Centralny Azyl ponosi koszty: transportu, leczenia, znakowania, kwarantanny lub izolacji oraz wyżywienia [czego?] zwierzęcia przyjętego do Centralnego Azylu, a także opieki [nad czym?] nad tym zwierzęciem.

12.   ×   Minister właściwy do spraw transportu określi, w drodze rozporządzenia, wzór i wymagania dla tabliczki informacyjnej umieszczanej przez podmiot dokonujący montażu dodatkowej instalacji zasilania gazem pojazdu oraz sposób jej umieszczania.

Komentarz do zd. 12: Nie wszystkie błędy można usunąć mechanicznie. Powyższe zdanie jest wyraźnym przykładem tendencji do rozszerzania użycia konstrukcji: dla + dopełniacz. Przypomnijmy, że zasadniczo dla wskazuje odbiorcę. W wypadku pierwszego rzeczownika przyimek jest redundantny – wystarczające i bardziej adekwatne będzie sformułowanie: wzór tabliczki informacyjnej. Z kolei po drugim rzeczowniku lepiej by było wprowadzić zdanie podrzędne, które precyzyjniej odda zamierzony sens wypowiedzi:

✅ Minister właściwy do spraw transportu określi, w drodze rozporządzenia, wzór [czego?] tabliczki informacyjnej umieszczanej przez podmiot dokonujący montażu dodatkowej instalacji zasilania gazem pojazdu, wymagania [jakie?], które powinna spełniać ta tabliczka, oraz sposób jej umieszczania.

13.   ×   Jednostka prowadząca studia działa głównie w celu ułatwiania studentom lub doktorantom niezgodnego z prawem wjazdu lub pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Komentarz do zd. 13: Błąd w tym zdaniu jest dość trudny do dostrzeżenia. Polega na tym, że chociaż wyrażenie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej ma tę samą postać przy obu rzeczownikach – wjazd i pobyt, to musi zostać powtórzone przy każdym z tych wyrazów. Mają one bowiem różne wymagania w zakresie rządu: wjazd łączy się z biernikiem, a pobyt – z narzędnikiem:

✅ Jednostka prowadząca studia działa głównie w celu ułatwiania studentom lub doktorantom niezgodnego z prawem wjazdu [na co?] na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub pobytu [na czym?] na jej terytorium.

14.   ×   Wywieranie decydującego wpływu, o którym mowa w ust. 1, zachodzi w sytuacji, gdy pomiędzy przedsiębiorcami istnieją takie powiązania ekonomiczne, prawne lub organizacyjne, które skutkują wykonywaniem lub stosowaniem się przez przedsiębiorcę, na którego wywierany jest decydujący wpływ, do instrukcji udzielanych mu przez przedsiębiorcę wywierającego decydujący wpływ [...].

Komentarz do zd. 14: Kiedy zdanie ma skomplikowaną budowę, tak jak w powyższym przykładzie, łatwo pogubić się w jego strukturze. Gdyby człon (do) instrukcji był umiejscowiony bezpośrednio przy swoich nadrzędnikach, być może piszący zauważyłby błędne połączenie składniowe: *wykonywaniem do instrukcji (poprawnie: wykonywaniem czegoś –dopełniacz). Zastosowanie skrótu nie jest więc w tym wypadku uprawnione:

✅ [...] skutkują wykonywaniem przez przedsiębiorcę, na którego wywierany jest decydujący wpływ, [czego?] instrukcji udzielanych mu przez przedsiębiorcę wywierającego decydujący wpływ lub stosowaniem się [do czego?] do tych instrukcji [...].

15.   ×   Celem badania jest dostarczenie informacji charakteryzujących funkcjonowanie przemysłów kultury i kreatywnych w Polsce jako ważnego aspektu ekonomicznego wymiaru działalności przedsiębiorstw niefinansowych.

Komentarz do zd. 15: Wyraz nadrzędny w dopełniaczu – przemysłów – został określony jednocześnie za pomocą przydawki dopełniaczowej – kultury – oraz przydawki przymiotnej – kreatywnych. W takim wypadku rzeczownik powinien być powtórzony:

✅ Celem badania jest dostarczenie informacji charakteryzujących funkcjonowanie przemysłów kultury i przemysłów kreatywnych w Polsce jako ważnego aspektu ekonomicznego wymiaru działalności przedsiębiorstw niefinansowych.

Łączenie dwóch przyimków z jednym rzeczownikiem

16.   ×   Przed i po napisie „TIR-PU” umieszcza się po dwa znaki trójkątne stanowiące system zabezpieczeń.

Komentarz do zd. 16: Jeżeli dwa przyimki rządzą różnymi przypadkami, nie wolno ich przyporządkowywać do jednego rzeczownika. Przyimek przed rządzi narzędnikiem [przed kim/czym?], a przyimek po – miejscownikiem [po kim/czym?]. Dlatego powyższe zdanie należałoby skorygować tak:

✅Przed napisem [narzędnik] „TIR-PU” i po nim [miejscownik] umieszcza się po dwa znaki trójkątne stanowiące system zabezpieczeń.

17.   ×   [...] widzenie pośrednie i do bliży dobre bez lub z korekcją.

Komentarz do zd. 17: Analogiczny błąd pojawił się w kolejnym zdaniu. Przyimek bez rządzi dopełniaczem [bez kogo/czego?], a przyimek z – narzędnikiem [z kim/czym?]:

✅ [...] widzenie pośrednie i do bliży dobre bez korekcji [dopełniacz] lub z korekcją [narzędnik].

18.   ×   Znaki powinny być umieszczone na lub pod przęsłem.

Komentarz do zd. 18: Przyimek na rządzi miejscownikiem [na kim/czym?], a przyimek pod – narzędnikiem [pod kim/czym?]. Zdanie będzie poprawne, gdy po drugim przyimku dodamy odpowiedni zaimek:

✅ Znaki powinny być umieszczone na przęśle [miejscownik] lub pod nim [narzędnik].

19.   ×   Argumenty za i przeciw wykorzystywaniu zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych.

Komentarz do zd. 19: Dość często łączone są przyimki za i przeciw. Jeśli temu sformułowaniu nie towarzyszyłby rzeczownik, zmiany nie byłyby konieczne, np.:

✅ Wykorzystywanie zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych – argumenty za i przeciw. 

Jednak w przykładzie konstrukcji za i przeciw został przyporządkowany jeden, wspólny rzeczownik (wykorzystywanie). Niezbędna jest zatem korekta (przyimek za ma bowiem rząd narzędnikowy, a przyimek przeciw – celownikowy):

✅ Argumenty za wykorzystywaniem [narzędnik] i przeciw wykorzystywaniu [celownik] zwierząt do celów naukowych lub edukacyjnych.

20.   ×   Osoba fizyczna sprawująca kontrolę nad osobami prawnymi, którym łącznie przysługuje prawo własności więcej niż 25% ogólnej liczby udziałów lub akcji lub łącznie dysponują więcej niż 25% ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym tej osoby prawnej [...].

Komentarz do zd. 20: Błędne skróty składniowe dotyczą również sytuacji, gdy w wyniku tendencji do skracania wypowiedzi pomijane są pewne elementy, które powinny się pojawić z powodów nie tylko czysto gramatycznych, lecz także logicznych, np. gdy są konieczne do właściwego zrozumienia sensu zdania. W powyższym przykładzie zaimek względny który połączył dwa zdania współrzędne: *którym przysługuje lub dysponują. Zgodnie z ogólną zasadą zaimek wprowadzający zda-nie składowe występuje w przypadku wymaganym przez orzeczenie tego zdania. W członie którym łącznie przysługuje zaimek ten występuje w celowniku, wymaganym przez czasownik przysługiwać (przysługuje – komu?), a w członie łącznie dysponują powinien przybrać postać mianownika, bo pełni funkcję podmiotu (dysponują – kto?). Pominięcie zaimka przed drugim członem nie jest więc możliwe:

✅ Osoba fizyczna sprawująca kontrolę nad osobami prawnymi, którym łącznie przysługuje prawo własności więcej niż 25% ogólnej liczby udziałów lub akcji lub które łącznie dysponują więcej niż 25% ogólnej liczby głosów w organie stanowiącym tej osoby prawnej [...].

21.   ×   Komisja stwierdza, czy zaproszenie zostało wysłane co najmniej do trzech podmiotów leczniczych, oraz liczbę otrzymanych ofert.

Komentarz do zd. 21: Częstą przyczyną wadliwego skrótu składniowego jest pomijanie pewnych istotnych elementów informacyjnych, czyli skrót myślowy. Pominięta część tekstu, uchodząca w opinii autora za oczywistą, nie zawsze musi taka być. Jeśli jej odtworzenie nie jest automatyczne, odbiorca interpretuje wypowiedź na podstawie analizy znaczeniowej tylko tych składników, które zostały faktycznie użyte. W powyższym przykładzie można zauważyć usterkę logiczną: *stwierdza oraz liczbę. Wadliwość wskazanej konstrukcji wynika z tego, że czasownik stwierdza realizuje w tym zdaniu jednocześnie dwa różne schematy składniowe: stwierdzać, czy… [zdanie]38 oraz stwierdzać + biernik [co?]. Komunikatywność tekstu z pewnością podniosłoby powtórzenie orzeczenia przed drugim członem składowym:

✅ Komisja stwierdza, czy zaproszenie zostało wysłane co najmniej do trzech podmiotów leczniczych, oraz stwierdza liczbę otrzymanych ofert. Inną możliwością jest kontynuowanie schematu ze zdaniem pytajnozależnym:

✅ Komisja stwierdza, czy zaproszenie zostało wysłane co najmniej do trzech podmiotów leczniczych oraz ile otrzymano ofert.

22.   ×   Pomoc jest udzielana w formie pożyczek, o których mowa i na warunkach, o których mowa w art. 5 ust. 2 lit. b rozporządzenia 651/2014.

Komentarz do zd. 22: Ostatnie zdanie jest przykładem szczególnie daleko posuniętego skrótu. Związki między wyrazami zostały przerwane na wielu poziomach, tak że trudno nawet wyznaczyć granice zdań składowych. Można zaproponować trzy sposoby redakcji:

• pominięcie pierwszego wyrażenia o których mowa – pod warunkiem że nie zmniejszy to jednoznaczności przepisu:

✅ Pomoc jest udzielana w formie pożyczek i na warunkach, o których mowa w art. 5 ust. 2 lit. b rozporządzenia 651/2014.

• zdublowanie pominiętego członu – nawet kosztem wydłużenia wypowiedzi:

✅ Pomoc jest udzielana w formie pożyczek, o których mowa w art. 5 ust. 2 lit. b rozporządzenia 651/2014, i na warunkach, o których mowa w art. 5 ust. 2 lit. b tego rozporządzenia.

• głębsze przebudowanie przepisu – rozbicie go na jednostki redakcyjne:

✅ Pomoc jest udzielana:
a) w formie pożyczek,
b) na warunkach
– o których mowa w art. 5 ust. 2 lit. b rozporządzenia 651/2014.

Homonimia to zjawisko językowe polegające na wyrażaniu różnych znaczeń za pomocą identycznej formy językowej. Homonimia składniowa oznacza taką sytuację, gdy szczególny układ zdania sprawia, że można je zrozumieć na dwa różne sposoby.

W poradnikach poprawnościowych można znaleźć następujące zdanie, które dobrze oddaje istotę problemu: Dzieci pogryzły psy. Forma dzieci to mianownik liczby mnogiej, ale też biernik liczby mnogiej. To samo dotyczy wyrazu psy. Jeśli założymy, że przytoczone zdanie analizujemy w izolacji (tzn. bez kontekstu), nie możemy jednoznacznie stwierdzić, że to dzieci zostały pogryzione przez psy, a nie odwrotnie – psy zostały pogryzione przez dzieci. Zatem możliwe są dwie interpretacje:

Szyk w języku polskim jest swobodny (ale nie dowolny – zob. rozdział 3.5). Odstępstwa od naturalnej sekwencji podmiot – orzeczenie – dopełnienie są bardzo częste, zwłaszcza w tekstach aktów prawnych, co jest podyktowane ich szczególną strukturą tematyczno-rematyczną. Nie można więc z góry zakładać, że podmiotem zawsze jest rzeczownik, który poprzedza orzeczenie.

Jak widać, homonimia to zjawisko, które powoduje zakłócenia odbioru tekstu. Takie dwuznaczne zdania zmuszają czytelnika do podejmowania dodatkowego wysiłku – rozkodowywania znaczeń.

1.   ×   Pozytywne złożenie egzaminu potwierdza zaświadczenie wystawione przez Krajową Radę.

Komentarz do zd. 1: Homonimia składniowa sprawiła, że zdanie jest niezrozumiałe. Jej przyczyną jest tutaj czasownik potwierdzać, rządzący biernikiem. Czy dowodem pozytywnego złożenia egzaminu jest zaświadczenie? Czy może jest odwrotnie – dzięki złożeniu egzaminu można potwierdzić zaświadczenie wystawione przez komisję? Oczywiście logika podpowiada, że pierwsza wersja jest bardziej prawdopodobna. Tego typu dwuznaczność można wyeliminować przez przekształcenie strony czynnej na bierną:

✅ Pozytywne złożenie egzaminu jest potwierdzane zaświadczeniem wystawionym przez Krajową Radę.

2.   ×   Badanie lekarskie poprzedza złożenie oświadczenia dotyczącego stanu zdrowia.

Komentarz do zd. 2: Zdanie może być zrozumiane zgodnie z intencją nadawcy dopiero po odwołaniu się do szerszego kontekstu. Po rozpoznaniu części zdania, czyli upewnieniu się, że najpierw należy złożyć oświadczenie, a następnie – przystąpić do badania, błąd można łatwo usunąć dzięki wykorzystaniu strony biernej:

✅ Badanie lekarskie jest poprzedzone złożeniem oświadczenia dotyczącego stanu zdrowia.

3.   ×   Podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu określa statut.

Komentarz do zd. 3: Jest to przykład zdania, którego bez pomocy autora lub bez szerszego kontekstu nie da się ujednoznacznić. Jeden z rzeczowników – podmiot albo statut – nazywa wykonawcę czynności, a drugi – jej obiekt. Odbiorca takiego komunikatu nie może jednoznacznie określić schematu zdaniowego, gdyż każdy z tych wyrazów może zostać zinterpretowany jako podmiot lub dopełnienie zdania.

Zaufanie zasadzie, że pozycję inicjalną zajmuje podmiot, w tym wypadku okazałoby się zgubne. W kolejnych artykułach aktu, z którego pochodzi powyższy przykład, można bowiem odnaleźć kontekst wyjaśniający, narzucający tylko jedną możliwą interpretację. Znajdują się tam bowiem zapisy: Fundator ustala statut i Statut określa: [...] podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu fundacji rodzinnej w organizacji.

Zatem dzięki osadzeniu tekstu w kontekście (co jest metodą czasochłonną i wymagającą) można jednoznacznie stwierdzić, że w powyższym zdaniu dopełnieniem jest... wyrażenie podmiot uprawniony. Zastosowanie strony biernej zamiast czynnej i w tym wypadku okazuje się więc najlepszym sposobem na uniknięcie dwuznaczności:

✅ Podmiot uprawniony do zatwierdzenia czynności zarządu jest określony w statucie.
 

4.   ×   Systemy teleinformatyczne podmiotów realizujących zadania publiczne udostępniają zasoby informacyjne co najmniej w jednym z formatów danych określonych w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

Komentarz do zd. 4: Czy systemy udostępniają zasoby, czy raczej – zasoby udostępniają systemy? Obie wersje są prawdopodobne, szczególnie dla osób, które nie mają wiedzy pozajęzykowej w tym zakresie. Warto usunąć też inną nieścisłość – to nie systemy w istocie są wykonawcą czynności. Systemy są raczej miejscem, gdzie udostępnia się zasoby informacyjne. Zdanie można więc poprawić na przykład tak:

✅ W systemach teleinformatycznych podmiotów realizujących zadania publiczne udostępniane są zasoby informacyjne co najmniej w jednym z formatów danych określonych w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

5.   ×   Zamknięcie obu zaworów umożliwia utrzymywanie ciśnienia na stałym poziomie.

Komentarz do zd. 5: Chociaż zdanie jest poprawne gramatycznie, to jest całkowicie niekomunikatywne. Nie wiadomo, czy pierwszy wyraz jest podmiotem, czy może jest dopełnieniem. Nagromadzone rzeczowniki odczasownikowe powodują trudności w odbiorze tekstu. Teoretycznie oba wyrazy – zamknięcie oraz utrzymywanie – mogą być formami zarówno mianownika, jak i biernika. Aby nadać zdaniu właściwy sens, można wymienić orzeczenie na synonimiczne, lecz takie, które ma rząd inny niż biernikowy lub wymaga przyimka, np.:

✅ Zamknięcie obu zaworów pozwala na utrzymywanie ciśnienia na stałym poziomie.

6.   ×   Wniesienie sprzeciwu wstrzymuje wykonanie uchwały zmieniającej statut związku.

Komentarz do zd. 6: Błąd analogiczny: nie wiemy, co wstrzymuje, a co – jest wstrzymywane. Mimo że wyraz będący podmiotem zdania został postawiony na pierwszym miejscu, ryzyko zaburzenia komunikatywności wypowiedzi jest zbyt duże. Modyfikacja orzeczenia – wybór czasownika narzucającego inną rekcję – pozwala wyeliminować dwuznaczność:

✅ Wniesienie sprzeciwu skutkuje wstrzymaniem wykonania uchwały zmieniającej statut związku.

7.   ×   Wymagania dla poziomu rozszerzonego obejmują wymagania dla poziomu podstawowego oraz poniższe wymagania.

Komentarz do zd. 7: Kluczem do zrozumienia przytoczonego zdania jest kontekst. I chociaż w tym wypadku odbiorca nie powinien mieć większych kłopotów interpretacyjnych, to błąd jest całkiem poważny. Powstała niezręczna konstrukcja: wymagania obejmują wymagania. Wybór czasownika o innej rekcji okazuje się najlepszym rozwiązaniem:

✅ W wymaganiach dla poziomu rozszerzonego zawarte są wymagania dla poziomu podstawowego oraz poniższe wymagania.

8.   ×   Szczegółowe wymagania dotyczące ręcznego transportu określają przepisy w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz przepisy o pracach wzbronionych młodocianym, kobietom w ciąży i kobietom karmiącym dziecko piersią.

Komentarz do zd. 8: Co jest określane przez co? Dopełnienie biernikowe (wymagania) zajęło pozycję podmiotu. Tylko na podstawie kontekstu, po dłuższym zastanowieniu się, można orzec, że to wymagania są określane przez przepisy, a nie  odwrotnie. Lepiej więc użyć strony biernej:

✅ Szczegółowe wymagania dotyczące ręcznego transportu są określone w przepisach w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych oraz w przepisach o pracach wzbronionych młodocianym, kobietom w ciąży i kobietom karmiącym dziecko piersią.

9.   ×   System pomiarowy, pozyskując dane pomiarowe dotyczące jakości energii elektrycznej, umożliwia w szczególności odczyt danych pomiarowych z analizatorów jakości energii elektrycznej w trybie automatycznym.

Komentarz do zd. 9: Kolejny błąd, którego mechanizm jest taki sam jak opisany wyżej. Aby komunikat był całkowicie jasny, kłopotliwy czasownik umożliwiać można zastąpić wyrazem synonimicznym, np. pozwalać (na). Przy okazji warto przypomnieć: imiesłowu przysłówkowego współczesnego (pozyskując) można używać tylko wtedy, gdy dwie czynności dzieją się w tym samym czasie. Lepiej więc przeredagować zdanie tak, żeby pozbyć się niepoprawnego imiesłowowego równoważnika (o tego typu błędach przeczytasz w rozdziale 3.6):

✅ System pomiarowy na podstawie pozyskanych danych pomiarowych dotyczących jakości energii elektrycznej pozwala w szczególności na odczyt danych pomiarowych z analizatorów jakości energii elektrycznej w trybie automatycznym.

10.   ×   Rękawy płaszcza powinny zakrywać rękawy kurtki, nie sięgając przy opuszczonej ręce dalej niż do nasady palców dłoni.

Komentarz do zd. 10: Zdanie bardzo niekomunikatywne, gdyż trudno od razu wskazać miejsce podmiotu i miejsce dopełnienia. Co powinno być dłuższe: rękawy płaszcza czy rękawy kurtki? Gdy logika nie wskazuje, która wersja jest właściwa, pozostaje wspomożenie się kontekstem. Należy to zrobić już na etapie redagowania przepisu – tak aby odbiorca aktu prawnego miał narzuconą jedną interpretację i nie musiał wykonywać dodatkowego wysiłku, by zrozumieć sens. Dodatkowo lekturę utrudnia źle użyty imiesłowowy równoważnik zdania. Gdyby pozbyć się wskazanych błędów, zdanie mogłoby mieć następujące brzmienie:

✅ Rękawy kurtki powinny być zakryte przez rękawy płaszcza, które nie mogą sięgać przy opuszczonej ręce dalej niż do nasady palców dłoni. 

Warto przyjrzeć się także przykładom często powtarzanego błędu – homonimii składniowej przy czasowniku stanowić.

11.   ×   Wykaz świadczeń pieniężnych dotyczących strony postępowania wraz z danymi pozwalającymi na identyfikację danego świadczenia stanowi załącznik do decyzji, o których mowa w art. 13u i art. 13v.

✅ Wykaz świadczeń pieniężnych dotyczących strony postępowania wraz z danymi pozwalającymi na identyfikację danego świadczenia jest określony w załączniku do decyzji, o których mowa w art. 13u i art. 13v.

12.   ×   Przekazanie zawiadomienia uwierzytelnionego w sposób, o którym mowa w ust. 1, stanowi wykonanie obowiązków wzajemnego zawiadamiania sądów prowadzących księgi wieczyste oraz organów prowadzących ewidencję gruntów i budynków.

✅ Przekazanie zawiadomienia uwierzytelnionego w sposób, o którym mowa w ust. 1, jest uznawane za wykonanie obowiązków wzajemnego zawiadamiania sądów prowadzących księgi wieczyste oraz organów prowadzących ewidencję gruntów i budynków.

13.   ×   Linie rozgraniczające teren inwestycji ustalone decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie Krajowego Centrum Przetwarzania Danych stanowią linie podziału nieruchomości w zakresie, w jakim inwestor wystąpił o zatwierdzenie podziału nieruchomości, przedstawiając mapy, o których mowa w art. 13 ust. 1 pkt 4.

✅ Linie rozgraniczające teren inwestycji ustalone decyzją o ustaleniu lokalizacji inwestycji w zakresie Krajowego Centrum Przetwarzania Danych są liniami podziału nieruchomości [...].

14.   ×   Koszty podstawowej działalności operacyjnej stanowią koszty pośrednie.

✅ Koszty podstawowej działalności operacyjnej są kosztami pośrednimi. 

Komentarz do zd. 11 –14: Powtarzalny błąd: coś stanowi coś. Używanie takiej konstrukcji zawsze powoduje zakłócenia odbioru tekstu. Zmiana orzeczenia w każdym ze zdań pozwoliła wyeliminować homonimię składniową. Na uwagę zasługuje ostatni przykład. Ukazuje on błąd szczególnie rażący, ponieważ bez specjalistycznej wiedzy nie sposób rozstrzygnąć, czy koszty podstawowej działalności operacyjnej są kosztami pośrednimi, czy może jednak to koszty pośrednie są kosztami podstawowej działalności operacyjnej. Takie sformułowanie przepisu nie tylko narusza więc normę składniową, lecz także przeczy postulatowi zrozumiałości (komunikatywności) tekstów aktów normatywnych.

Każdy tekst – niezależnie od tego, kto jest jego odbiorcą – ma pewien określony porządek, czyli szyk. W języku angielskim czy francuskim relacje gramatyczne wyrazów określa się na podstawie ich miejsca w zdaniu, a nie odmiany. Każda część zdania ma zatem swoje stałe miejsce. Są to języki pozycyjne. Polszczyzna jest zaś językiem fleksyjnym, co oznacza, że to końcówki odmienionych wyrazów podpowiadają, jakie relacje gramatyczne zachodzą między wyrazami. Podobnie jest w języku niemieckim, rosyjskim czy w łacinie, od której języki nowożytne przejęły system odmiany i przypadki gramatyczne.

Sens zdania pozostanie taki sam, nawet jeśli zmienimy w nim kolejność wyrazów, ponieważ to odpowiednie formy wyrazów wskażą nam, jaką funkcję w zdaniu pełnią te słowa.

Obywatele poszli na wybory.
Na wybory poszli obywatele.
Poszli obywatele na wybory.

Różnica jest tylko w akcencie zdania. W pierwszym zdaniu zaakcentowana jest 
informacja o tym, kto poszedł na wybory, w drugim – na co poszli obywatele, 
a w trzecim – fakt pójścia na wybory.
 

Im dłuższe zdanie, tym bardziej zwiększa się przewaga szyku nad odmianą wyrazów. To znaczy, że gdy autor tworzy długie i skomplikowane wypowiedzenia, szczególnie musi dbać o to, żeby szyk nie był swobodny, dowolny. Tak samo ma się sprawa ze zdaniami, w których jest mało powiązań gramatycznych między sąsiednimi wyrazami. Dotyczy to okoliczników czy wyrażeń przyimkowych, które łączą się z określanymi wyrazami bez większych ograniczeń gramatycznych. Powinny one stać obok tych wyrazów – szyk staje się w tym wypadku kluczowy. 

Mimo że w języku polskim nie istnieją rygorystyczne reguły dotyczące porządkowania poszczególnych elementów wypowiedzenia, warto pamiętać o kilku ważnych zasadach, dzięki którym tekst staje się jednoznaczny i łatwiejszy w odbiorze.  Dotyczy to także aktów prawnych, ponieważ do tworzenia przepisów wykorzystuje się reguły, którymi rządzi się gramatyka języka polskiego (język prawny jest bowiem odmianą stylistyczną języka ogólnego). Wynika to zresztą wprost z Zasad techniki prawodawczej. Zgodnie z § 7 Zasad przepisy formułuje się na podstawie powszechnie przyjętych reguł składni języka polskiego.

Odbiorca chce otrzymać przede wszystkim informację, kto (lub co) wykonuje jakąś czynność lub jej podlega (a dodatkowo: w jaki sposób, kiedy itp.). Wystarczy zwrócić uwagę na naszą codzienną komunikację. W zdaniu Mój autobus spóźnił się 10 minut na pierwszym miejscu jest podmiot wraz z dodatkowym określeniem (przydawką), a potem orzeczenie wraz z okolicznikiem. Takie proste zasady dotyczące neutralnego szyku można z powodzeniem wykorzystać także w aktach prawnych, choć oczywiście poziom skomplikowania przepisów często wymaga zastosowania bardziej złożonych zabiegów stylistycznych i składniowych. 

O układzie treści decyduje jego struktura tematyczno-rematyczna. Obiekt, do którego odnosi się zdanie, to temat zdania (element, o którym się orzeka). Semantycznym centrum zdania jest z kolei jego remat (to, co się orzeka o temacie). Remat może być nośnikiem dodatkowych informacji. W zdaniu Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy zakres informacji zawartych w zleceniu czasownik w czasie przyszłym (określi) wskazuje, że ta czynność dopiero nastąpi – że jeszcze takie szczegółowe informacje nie zostały opracowane.

W języku mówionym jednym z ważniejszych wyróżników elementów tematycznych i rematycznych jest prozodia (brzmieniowe właściwości języka). Położenie akcentu na wybranym wyrażeniu wskazuje na jego własności rematyczne, czyli na to, co się mówi o temacie zdania. W piśmie strukturę tematyczno-rematyczną dobrze oddaje odpowiednie usytuowanie w zdaniu jego składników. W neutralnym szyku remat i powiązane z nim elementy znajdują się na końcu zdania⁴¹. 

Należy przy tym pamiętać, że informacja, na którą chcemy położyć nacisk, może pojawić się także na początku zdania. Z kolei w przypadku grupy zdań, które są powiązane ze sobą znaczeniowo, logika wypowiedzi wymaga zastosowania tzw. szyku nawiązania. Szyk nawiązania oznacza, że kolejne zdanie rozpoczynamy od wyrazu lub wyrażenia, które pojawiły się w zdaniu poprzednim – bez względu na pełnione przez nie funkcje składniowe.

W § 55 Zasad techniki prawodawczej czytamy, że każdą samodzielną myśl zapisuje się w odrębnym artykule. Ustępy w obrębie artykułów wprowadza się wówczas, gdy tę samodzielną myśl wyraża kilka zdań albo gdy między zdaniami wyrażającymi oddzielne informacje występują powiązania treściowe. Z przywołanych tu przepisów mogłoby wynikać, że artykuł – stanowiący niejako zdanie izolowane – wymaga neutralnego szyku, w którym podmiot znajduje się na początku, w tzw. pozycji inicjalnej. Z kolei następne zdania ustępów, w których pojawia się nawiązanie do tematu zdania poprzedzającego, w pozycji inicjalnej mogą wymagać np. dopełnienia. Przeanalizujmy kilka jednostek redakcyjnych rozdziału 4 „Zasady funkcjonowania i zadania Krajowej Rady Onkologicznej” ustawy z dnia 9 marca 2023 r. o Krajowej Sieci Onkologicznej (Dz. U. poz. 650):

Art. 27. 1. Rada pełni funkcję opiniodawczo-doradczą dla ministra właściwego do spraw zdrowia i Prezesa Funduszu.
2. Kadencja Rady trwa 6 lat.

Art. 28. 1. W skład Rady wchodzi 10 członków: [...]
2. Członków Rady powołuje i odwołuje minister właściwy do spraw zdrowia.
3. Członków Rady będących przedstawicielami podmiotów, o których mowa w ust. 1 pkt 2 i 4–7, minister właściwy do spraw zdrowia powołuje na wniosek tych podmiotów.
4. Minister właściwy do spraw zdrowia wyznacza przewodniczącego Rady spośród jej członków.

W art. 27 ust. 1, w którym jest mowa o funkcji Rady, zastosowano neutralny szyk: podmiot (Rada) – orzeczenie (pełni) – dopełnienie (funkcję). W ust. 2 pojawia się uzupełniająca informacja na temat kadencji Rady. Tutaj również zastosowano szyk z inicjalnym podmiotem, ale jest nim już nie Rada lecz kadencja. Z kolei w art. 28 ust. 1 zdanie rozpoczyna się od dopełnienia będącego nawiązaniem do poprzedniego artykułu (szyk odwrócony: dopełnienie – orzeczenie – podmiot). W kolejnych ustępach wyraźnie widać odwołania do ust. 1, w którym we wprowadzeniu do wyliczenia w pozycji akcentowanej (tuż przed dwukropkiem) znalazła się informacja o liczbie członków – i to właśnie od wyrazu członków – w funkcji dopełnienia – zaczynają się kolejne dwa ustępy. Analogiczne zależności między pozycją akcentowaną a szykiem nawiązania można zauważyć w ust. 3 i 4 (choć bez zmiany funkcji pełnionej w zdaniu – minister w obu tych ustępach jest podmiotem).

Ten niewielki wycinek z ogromnego zbioru przepisów prawnych jest dowodem na to, że szyk w polszczyźnie jest względnie swobodny. Nie znaczy to jednak, że z tej swobody, jaką daje nam język fleksyjny, można korzystać bez żadnych ograniczeń. Warto przyjrzeć się bliżej wymaganiom, które narzuca składnia w obrębie zdania. W zdaniu izolowanym podmiot powinien znajdować się przed orzeczeniem. Jeśli jednak podmiot wymaga wyeksponowania, można go umieścić po orzeczeniu.

✅ Pełnomocnik informuje Prezesa Rady Ministrów o zagrożeniach dla realizacji powierzonych zadań.
Pełnomocnika powołuje Prezes Rady Ministrów.

W orzeczeniu złożonym neutralny jest szyk, w którym orzecznik (najczęściej wyrażony rzeczownikiem, przymiotnikiem czy imiesłowem) znajduje się za łącznikiem (wyrażonym czasownikiem posiłkowym być, stać się, zostać, zrobić się). 
Nacisk zdaniowy kładziemy wówczas na orzecznik. Odwrotny szyk można zastosować, jeżeli chcemy zwrócić uwagę na czasownik posiłkowy, który wyraża sam fakt, że coś jest, było lub będzie. Szyk orzecznikowo-łącznikowy może ponadto lepiej sprawdzić się w zdaniach, w których podmiot znajduje się za orzeczeniem.

    ×   Szczegółowy katalog usług określony jest w planie rozwoju inwestycji.
  ✅ Szczegółowy katalog usług jest określony w planie rozwoju inwestycji.

Lepsza stylistycznie jest taka kolejność elementów orzeczenia, w której łącznik zajmuje pozycję przed orzecznikiem. Takiemu szykowi sprzyja też umiejscowienie podmiotu – w tym zdaniu znajduje się on przed orzeczeniem, czyli w naturalnym dla siebie położeniu w zdaniu.

Szyk przestawny orzeczenia może być natomiast zachowany w poniższym zdaniu:

✅ Podczas testu niedopuszczalne jest noszenie biżuterii lub innych przedmiotów o ostrych krawędziach, które mogą spowodować uszkodzenie ciała lub odzieży kandydata do służby.
 

Podmiot noszenie został usytuowany za orzeczeniem. Korzystne może być tu zatem umiejscowienie łącznika – wyrażonego osobową formą czasownika być – jak najbliżej podmiotu. Warto jednak zwrócić uwagę na kwestię, którą poruszyła Rada Języka Polskiego. W wydanej opinii dotyczącej szyku zdania w stronie biernej podkreślono, że w szyku orzecznikowo-łącznikowym na pierwszy plan wysuwa się sam fakt zrobienia czegokolwiek. Przy formułowaniu przepisów prawnych ważniejsze wydaje się jednak położenie nacisku na to, co dokładnie się robi lub czemu podlega, a nie na to, że w ogóle jakaś czynność się odbywa. Sprzyja temu neutralny szyk orzeczenia złożonego⁴².

Wyrazy, które tworzą związki znaczeniowe lub składniowe, powinny znajdować się obok siebie (albo bardzo blisko siebie). W szczególności niewskazane jest oddalanie podmiotu od orzeczenia, ponieważ razem tworzą one najważniejszy związek w zdaniu.

  ×   Ewidencję wojskową prowadzi w postaci elektronicznej w systemie teleinformatycznym lub w postaci papierowej Minister Obrony Narodowej.

W powyższym zdaniu orzeczenie (prowadzi) jest oddalone od podmiotu (Minister Obrony Narodowej). Odbiorca oczekuje szybkiej odpowiedzi, kto prowadzi tę ewidencję, tymczasem linearny, logiczny tok zdania jest przerwany przez okolicznik sposobu (w postaci elektronicznej...). Zwraca tu uwagę jeszcze jedna kwestia – orzeczenie znajduje się przed podmiotem. Gdyby zastosowano szyk neutralny, zdanie to brzmiałoby tak:

✅ Minister Obrony Narodowej prowadzi ewidencję wojskową w postaci elektronicznej w systemie teleinformatycznym lub w postaci papierowej.

albo – w przypadku szyku nawiązania (jeśli autorowi zależy na zaakcentowaniu 
wyrażenia ewidencja wojskowa) – tak:

✅ Ewidencję wojskową Minister Obrony Narodowej prowadzi w postaci elektronicznej w systemie teleinformatycznym lub w postaci papierowej.

Druga propozycja nie jest idealna, ponieważ dopełnienie (ewidencję) zostało oddzielone od orzeczenia (prowadzi) podmiotem (Minister Obrony Narodowej). Rażący jest szyk *Ewidencję wojskową prowadzi Minister Obrony Narodowej w postaci elektronicznej w systemie teleinformatycznym lub w postaci papierowej, ponieważ dochodzi wówczas do powstania niezamierzonego związku składniowego *Minister Obrony Narodowej w postaci elektronicznej.

   ×   Prawo do świadczenia przedemerytalnego w przypadku nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, renty inwalidzkiej albo podjęcia wypłaty renty strukturalnej lub świadczenia o charakterze rentowym z instytucji zagranicznej ulega zawieszeniu.

Związek główny jest wyraźnie rozbity także w tym zdaniu. Rozbudowany okolicznik utrudnia dotarcie do informacji o czynności, której podmiot podlega. Aby ułatwić interpretację zdania, można je przeredagować zgodnie ze schematem podmiot (prawo) – orzeczenie (ulega) – dopełnienie (zawieszeniu) – okolicznik warunku (w przypadku nabycia prawa do renty...):

✅ Prawo do świadczenia przedemerytalnego ulega zawieszeniu w przypadku nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, renty inwalidzkiej albo w przypadku podjęcia wypłaty renty strukturalnej lub świadczenia o charakterze rentowym z instytucji zagranicznej.

Niełatwe w odbiorze jest również poniższe zdanie:

  ×   Osoby podlegające obowiązkowi odbycia zasadniczej służby wojskowej i niepowołane do odbycia tej służby przenosi do pasywnej rezerwy szef wojskowego centrum rekrutacji.

Rozpoczyna się ono od dopełnienia (osoby) wraz z rozbudowaną przydawką imiesłowową, kończy zaś – podmiotem (szef). Zapewne intencją piszącego było podkreślenie informacji o tym, kto przenosi takie osoby do pasywnej rezerwy (dlatego ten fragment znalazł się na ostatniej, akcentowanej pozycji w zdaniu). W zdaniu izolowanym można by zastosować szyk neutralny (podmiot – orzeczenie – dopełnienie).

✅ Szef wojskowego centrum rekrutacji przenosi do pasywnej rezerwy osoby podlegające obowiązkowi odbycia zasadniczej służby wojskowej i niepowołane do odbycia tej służby.

Należy zwracać szczególną uwagę na właściwe ułożenie wyrazów w obrębie zdania. Odpowiedni szyk gwarantuje jednoznaczną interpretację treści – przede wszystkim zapobiega powstawaniu wtórnych związków składniowych. 

Może się zdarzyć, że sąsiadujące słowa przypadkowo łączą się ze sobą – wbrew intencji piszącego – i tworzą nowy związek wyrazowy, który czasem wywołuje uśmiech u odbiorcy, a w najgorszym razie zmienia sens zdania. Przykładowo ze zdania *Szczepienia są wykonywane przy użyciu szczepionki przeciwko grypie przeznaczonej na sezon 2022/2023 do dnia 31 marca 2023 r. może wynikać, że to grypa jest przeznaczona na sezon 2022/2023. O mechanizmie powstawania wtórnych związków składniowych i sposobach ich unikania jest mowa w podrozdziale 3.5.4. W tym miejscu należy jednak wspomnieć, że najprostszym sposobem na pozbycie się takiego niechcianego połączenia jest właśnie zmiana szyku. 

W języku polskim szyk jest ponadto ograniczony kilkoma zasadami, które dotyczą wyrazów towarzyszących podmiotowi i orzeczeniu. W kolejnych podrozdziałach zostaną omówione reguły odnoszące się do szyku przydawek, dopełnień i okoliczników. Stosowanie się do tych zasad pozwala tworzyć zdania, w których panuje porządek – a uporządkowane teksty zdecydowanie łatwiej się czyta i interpretuje.

Wokół rzeczownika – który w zdaniu może pełnić funkcję podmiotu, orzecznika w orzeczeniu złożonym, dopełnienia czy okolicznika – gromadzą się także jego dodatkowe określenia, czyli przydawki. O klasyfikacji przydawek można przeczytać w podrozdziale 1.3.3. Szyk przydawki w zdaniu różni się w zależności od jej typu.

Po wyrazie określanym (w tzw. postpozycji) umieszcza się przydawki:

• rzeczowne, np. siedlisko Maśluchy,
• dopełniaczowe, np. minister cyfryzacji,
• przyimkowe, np. ustawa o odpadach.

Autorom tekstów prawnych najwięcej problemów sprawia szyk przydawek przymiotnych, które mogą być wyrażone przymiotnikiem albo np. imiesłowem przymiotnikowym czy zaimkiem dzierżawczym lub wskazującym. Ich pozycja w zdaniu zależy bowiem m.in. od tego, czy w danym połączeniu wyrazowym są określeniem cechy charakteryzującej czy klasyfikującej. Choć większość z nas odczuwa podświadomie różnicę między kukułką zwyczajną a zwyczajną bluzką (przymiotnik zwyczajna w pierwszym wypadku jest określeniem gatunku ptaka, a w drugim – zwykłym określeniem wyglądu bluzki), to istnieją bardziej skomplikowane konteksty, w których trudniej jest zdecydować, czy dana przydawka jest określeniem klasyfikującym (gatunkującym) czy opisującym coś doraźnie.

Przed wyrazem określanym powinny znaleźć się tzw. przydawki jakościowe, czyli przydawki przymiotne, które wskazują na zwykłe, często doraźne cechy charakteryzujące obiekt, np. szczegółowy zakres.
 

Po wyrazie określanym umieszcza się zaś tzw. przydawki gatunkujące, czyli przydawki przymiotne, które służą do wprowadzania jakiegoś terminu, pozwalają umieścić dany element w jakimś zbiorze lub systemie, np. świadczenia przedemerytalne.

Niekiedy ten sam przymiotnik lub imiesłów może pełnić funkcję albo przydawki jakościowej, albo przydawki gatunkującej – w zależności od pozycji, którą zajmuje w danym zdaniu. Śpiewające ptaki oznaczają ptaki, które w tej chwili śpiewają, ale jeśli przesuniemy przydawkę śpiewające za rzeczownik, stanie się ona częścią nazwy odnoszącej się do systematyki ptaków: ptaki śpiewające (por. ptaki wodne, ptaki owadożerne itp.).

✅ Inspekcja pobiera opłaty za przeprowadzanie kontroli [...] dotyczących przesyłek [...] ptaków zaliczanych do zwierząt łownych lub zwierząt dzikich [...]. 

Przydawki jakościowe mogą stać po wyrazie, który określają, jeśli tworzą wyliczenie.

✅ Uznając za uzasadnioną opinię biegłych lekarzy psychiatrów, że [...] stan zdrowia psychicznego oskarżonego pozwala na udział w postępowaniu i prowadzenie obrony w sposób samodzielny i rozsądny, sąd orzeka, że udział obrońcy nie jest obowiązkowy.

W powyższym zdaniu rzeczownikowi sposób towarzyszą dwie przydawki przymiotne, które wskazują, w jaki sposób ma być prowadzona obrona. Tworzą one dwuelementowe wyliczenie, dlatego znalazły się za określanym wyrazem. Taki szyk pozwala na szybkie dotarcie do wyrazu nadrzędnego (sposób). Można również zauważyć, że na te dwa określenia pada akcent logiczny – znajdują się one w pozycji przed przecinkiem zamykającym zdanie. To także argument za umieszczaniem – w takich sytuacjach – przydawek jakościowych za rzeczownikiem.

Jeżeli przydawka jakościowa ma własne określenia o charakterze dopełnień lub okoliczników, zwykle umieszcza się ją po wyrazie określanym. W poniższym przykładzie chore to przydawka, która została doprecyzowana wyrażeniem na gruźlicę.

✅ Obowiązkowej hospitalizacji podlegają osoby chore na gruźlicę w okresie prątkowania.

Przydawka gatunkująca wyrażona zaimkiem wskazującym (ten, ta, tamto itd.) często stoi przed wyrazem określanym. Odwrotny szyk można stosować wówczas, gdy następuje nawiązanie do wyrazu, który pojawił się wcześniej w tym samym zdaniu lub w zdaniu poprzedzającym.

✅ Spółka celowa jest uprawniona do zajęcia tego terenu na czas realizacji i użytkowania tej inwestycji.

✅ Pracownikom przysługuje odprawa w wysokości trzymiesięcznego wynagrodzenia, liczonego jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy. Odprawa ta nie przysługuje w wypadku zatrudnienia w spółce na stanowisku równorzędnym lub wyższym.

W pewnych kontekstach, gdy dany wyraz jest określany przez dwie przydawki gatunkujące, można zdecydować o tym, która przydawka zostanie umieszczona przed tym wyrazem i stworzy luźniejsze połączenie składniowe, a która znajdzie się w postpozycji i razem z wyrazem określanym będzie tworzyć ścisły związek składniowy.
 

W poniższym zdaniu wyraz kampanie jest określany przez dwie przydawki. 
Ściślejszym połączeniem jest wyrażenie kampanie edukacyjne, ponieważ przydawka edukacyjne znajduje się najbliżej wyrazu określanego. Ze względów stylistycznych warto zatem przenieść bardziej oddaloną przydawkę przed rzeczownik. Dzięki temu zostaną symetrycznie wypełnione obie pozycje wokół rzeczownika – zarówno przed nim, jak i po nim.

  ×   Wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany prowadzić kampanie edukacyjne publiczne.

✅ Wprowadzający produkty w opakowaniach jest obowiązany prowadzić publiczne kampanie edukacyjne.

Jeśli dany wyraz jest określany przez więcej niż jedną przydawkę przymiotną (zarówno jakościową, jak i gatunkującą, wyrażoną przymiotnikiem lub np. imiesłowem przymiotnikowym), bezpośrednio przy tym wyrazie umieszcza się określenia najbardziej szczegółowe, a na kolejnych miejscach – te ogólniejsze.

✅ Rozkaz personalny o powołaniu osoby zainteresowanej do dobrowolnej zasadniczej służby wojskowej pełnionej w trakcie kształcenia doręcza tej osobie szef WCR.

Rzeczownik służba w powyższym przykładzie jest określany przez kilka przydawek. Trzon tego rozbudowanego wyrażenia tworzy związek zasadniczej służby wojskowej. Dodatkowo w prepozycji znajduje się ogólniejsza przydawka dobrowolnej, która nie tworzy tak ścisłego związku z rzeczownikiem, ponieważ można ją wymienić np. na przymiotnik obowiązkowej. Podobnie wygląda szyk przydawki w postpozycji. Ścisły związek służby wojskowej został doprecyzowany wyrażeniem pełnionej w trakcie kształcenia – można tę przydawkę wymienić np. na poprzedzającej zawodową służbę wojskową. Zmieni się znaczenie, ale najważniejsze połączenie składniowe w obrębie rzeczownika pozostanie niezmienne.
 

Przydawki gatunkujące mogą znaleźć się przed wyrazem, który określają, gdy  w zdaniu występuje także przydawka dopełniaczowa (lub dopełniająca) lub  przyimkowa. Budowa tych dwóch przydawek wymusza niejako pozycję za rzeczownikiem (marszałek sejmu, ustawa o obligacjach) w przeciwieństwie do przydawki przymiotnej, która nie ma takich ograniczeń składniowych.

✅ Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie opracowuje pytania do testu wiedzy z wykorzystaniem propozycji pytań do tego testu zgłoszonych przez inne jednostki szkoleniowe.

W nazwie szkoły policyjnej zastosowano szyk zalecany przy bliskim sąsiedztwie przydawki gatunkującej (wyższa) i przydawki dopełniaczowej (Policji), które wspólnie określają rzeczownik szkoła. W wyrażeniu, w którym występuje tylko przydawka gatunkująca, obowiązują zasady przyjęte dla szyku przydawek gatunkujących (szyk postpozycyjny) – jak w przykładzie poniżej.

✅ Kobiety posiadające kwalifikacje przydatne do służby wojskowej [...] albo będące studentkami lub absolwentkami szkół wyższych mogą być poddane obowiązkowi stawienia się do kwalifikacji wojskowej.

Zdarza się, że w przepisach prawnych jeden wyraz może być określany przez dwie niezależne przydawki o różnych wymaganiach składniowych. Gdy jedna z nich jest zbyt oddalona od wyrazu określanego, może stać się źródłem niejednoznaczności tekstu. Jeżeli zatem przy danym rzeczowniku występują niezależne przydawki: przymiotna i dopełniaczowa (lub dopełniająca) lub przymiotna i przyimkowa, lub dopełniaczowa (lub dopełniająca) i przyimkowa – rzeczownik ten powinien zostać powtórzony.

  ×   Osoby posiadające tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów politologicznych lub w zakresie pracy socjalnej mogą przystąpić do egzaminu bez konieczności odbywania szkolenia.

Powyższe zdanie budzi wątpliwości poprawnościowe: wyraz studiów jest określany przez dwie różne, niezależne od siebie przydawki – przymiotnikową i przyimkową, ale na pierwszy rzut oka nie do końca wiadomo, z czym łączy się wyrażenie w zakresie pracy socjalnej. Aby uniknąć nieścisłości, należy powtórzyć wyraz studiów przed przydawką przyimkową.

✅ Osoby posiadające tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów politologicznych lub studiów w zakresie pracy socjalnej mogą przystąpić do egzaminu bez konieczności odbywania szkolenia.

Podobną niejednoznaczność można zauważyć w następującym przepisie:

  ×   Producent pojazdu jest obowiązany dołączyć informacje dotyczące ograniczenia lub specjalnych warunków użytkowania mających wpływ na bezpieczeństwo, ochronę zdrowia i środowiska.

Wyraz ograniczenie narzuca pytanie czego?, ale tego miejsca nie zapełnia rzeczownik w dopełniaczu, ponieważ związek wymagający przydawki dopełniającej został rozbity przez przydawkę przymiotną (specjalnych), która łączy się z rzeczownikiem warunków. Z kontekstu wynika, że ograniczenie odnosi się do użytkowania. Rzeczownik użytkowania pełni zatem funkcję przydawki dopełniającej przy dwóch wyrazach (ograniczenie użytkowania, warunki użytkowania). To zdanie wymaga takiego przeredagowania, by kontekst był jasny. Należy powtórzyć przydawkę użytkowania za określanym przez nią rzeczownikiem, a dodatkowo dla zachowania precyzji najlepiej dodać informację o tym, że ograniczenie użytkowania dotyczy pojazdu, o którym jest mowa wcześniej.

✅ Producent pojazdu jest obowiązany dołączyć informacje dotyczące ograniczenia użytkowania tego pojazdu lub specjalnych warunków jego użytkowania mających wpływ na bezpieczeństwo, ochronę zdrowia i środowiska.

Szyk przydawki wyrażonej imiesłowem zależy od jej długości. Jeśli przydawka składa się z jednego wyrazu, umieszcza się ją przed rzeczownikiem (spełnione wymagania). Jeżeli zaś przydawka jest rozbudowanym wyrażeniem – powinno się ją sytuować za rzeczownikiem (wymagania spełnione na poszczególnych etapach produkcji).

  ×   Składany w postaci papierowej wniosek należy wypełnić pismem maszyno-wym lub odręcznie drukowanymi literami.
 

Taki szyk zdania, w którym rozbudowana przydawka wyrażona imiesłowem poprzedza rzeczownik, utrudnia dotarcie do najważniejszej informacji (wniosek należy wypełnić...). Przydawkę trzeba zatem umieścić za rzeczownikiem wniosek.

✅ Wniosek składany w postaci papierowej należy wypełnić pismem maszynowym lub odręcznie drukowanymi literami.

Szyk prepozycyjny, w którym rozbudowana przydawka znajduje się przed określanym przez nią rzeczownikiem, zastosowano także w poniższym zdaniu:

  ×   Warunkiem przystąpienia do kursu jest przedstawienie pozytywnej opinii kierownika właściwej jednostki organizacyjnej podmiotu leczniczego o wykonanych przez kandydata do kursu krążeniach pozaustrojowych.

Rzeczownikowi krążeniach towarzyszą dwie przydawki. Pierwsza jest rozwiniętą przydawką opartą na imiesłowie przymiotnikowym biernym (wykonanych), druga zaś – jednowyrazową przydawką gatunkującą (pozaustrojowych). Zdanie to wymaga zmiany szyku polegającej na umieszczeniu rozbudowanej przydawki za krótszą przydawką albo przeniesieniu krótszej przydawki przed rzeczownik.

✅ Warunkiem przystąpienia do kursu jest przedstawienie pozytywnej opinii 
kierownika właściwej jednostki organizacyjnej podmiotu leczniczego o krążeniach pozaustrojowych wykonanych przez kandydata do kursu.

albo:

✅ Warunkiem przystąpienia do kursu jest przedstawienie pozytywnej opinii 
kierownika właściwej jednostki organizacyjnej podmiotu leczniczego o pozaustrojowych krążeniach wykonanych przez kandydata do kursu.

Zmiana miejsca przydawki w niektórych sytuacjach pomaga uniknąć niewłaściwego odczytania treści. Dzięki zmianie miejsca przydawki można wyeliminować 
także niezamierzone połączenia wyrazowe, które wywołują śmieszność – jak 
w poniższym zdaniu:

  ×   Rolnik nie zapewnia sprzętów używanych przy utrzymywaniu cieląt wykonanych z materiału nieszkodliwego dla zdrowia.

✅ Rolnik nie zapewnia sprzętów wykonanych z materiału nieszkodliwego dla zdrowia, używanych przy utrzymywaniu cieląt.

W powyższym przykładzie przydawka wykonanych sąsiaduje z rzeczownikiem cieląt i tworzy z nim związek zgody. Zgodność pod względem liczby i przypadka powoduje, że wyrazy te wchodzą ze sobą w relację składniową. W tym wypadku po zmianie kolejności przydawek wyrazy materiału i używanych nie wejdą we wtórny związek składniowy, ponieważ nie zgadzają się pod względem liczby. Warto też zwrócić uwagę na przecinek, który został dodany przed drugą przydawką. Przydawkę tę można uznać za przydawkę dopowiadającą, rozwijającą treść rzeczownika sprzętów, którego zakres wyznaczyła pierwsza przydawka (informacje na temat interpunkcji przydawek integralnych i dopowiadających 
znajdują się w podrozdziale 2.2.2.)

Dopełnienie – będące określeniem orzeczenia (wyrażonego w zdaniu czasownikiem) – powinno znajdować się bezpośrednio za orzeczeniem, ponieważ uzupełnia jego treść.

  ×   Komisja na podstawie dokumentu stanowiącego wynik negocjacji podejmuje za pomocą Systemu Obsługi List Refundacyjnych uchwałę w drodze głosowania elektronicznego.

Błąd szyku w tym zdaniu polega na tym, że związek czasownika podejmuje z dopełnieniem uchwałę (podejmować + coś) został rozbity przez okolicznik sposobu (za pomocą...). Aby pozbyć się tego błędu, wystarczy zmienić szyk – przesunąć okolicznik na koniec zdania. Warto również umieścić pierwszą konstrukcję okolicznikową przed podmiotem – wówczas znajdzie się on blisko orzeczenia.

✅ Na podstawie dokumentu stanowiącego wynik negocjacji komisja podejmuje uchwałę za pomocą Systemu Obsługi List Refundacyjnych, w drodze głosowania elektronicznego.

Z uwagi na to, że w jednym przepisie (czyli najczęściej w jednym zdaniu) prawodawca chce zawrzeć jak najwięcej informacji, bardzo często jednemu orzeczeniu towarzyszy kilka dopełnień i okoliczników.

  ×   Gmina składa wniosek wojewodzie o przyznanie dotacji na pierwszy kwartał 2023 r. w terminie do 15 lutego 2023 r.

Wyrażenie wniosek o przyznanie dotacji stanowiące całość znaczeniową zostało rozbite przez dopełnienie wojewodzie. To zdanie można poprawić w łatwy sposób – przez odwołanie do zasady dotyczącej kolejności dopełnień. Po orzeczeniu składa należy umieścić dopełnienie celownikowe (komu? – wojewodzie), a dalej dopełnienie bliższe biernikowe (co? – wniosek). Dzięki takiemu zabiegowi wyrażenie wniosek o przyznanie dotacji odzyskuje właściwą pozycję w zdaniu.

✅ Gmina składa wojewodzie wniosek o przyznanie dotacji na pierwszy kwartał 2023 r. w terminie do 15 lutego 2023 r.
 

Można zrezygnować z tradycyjnej kolejności dopełnień ze względów stylistycznych – gdy w zdaniu pojawiają się rozbudowane określenia dopełnieniowe, na pierwszym miejscu warto umieścić najkrótsze z nich.

  ×   Żołnierz zawodowy dostarcza kierownikowi komórki organizacyjnej Ministerstwa Obrony Narodowej właściwej do spraw kadr wniosek w sprawie zapomogi.

✅ Żołnierz zawodowy dostarcza wniosek w sprawie zapomogi kierownikowi komórki organizacyjnej Ministerstwa Obrony Narodowej właściwej do spraw kadr. 

Czasownik dostarczać otwiera miejsce rzeczownikom, które niosą informację o tym, komu i co się dostarcza. Zgodnie z normą wzorcową pierwszeństwo ma dopełnienie celownikowe (kierownikowi komórki organizacyjnej...). Jest ono jednak bardziej rozbudowane w porównaniu z dopełnieniem bliższym biernikowym (wniosek w sprawie zapomogi), a co za tym idzie – utrudnia dotarcie do informacji o tym, co jest dostarczane. Dla lepszej czytelności tekstu warto w tym wypadku zrezygnować z klasycznego szyku. 

  ×   Warunki przechowywania mięsa pozyskanego w ramach uboju kur niosek określają procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności.

Źródłem błędu w powyższym zdaniu jest tożsamość form mianownika i biernika dwóch rzeczowników: warunki i procedury. Jeden z nich pełni w zdaniu funkcję podmiotu, drugi zaś – dopełnienia bliższego biernikowego. Logika podpowiada odbiorcy, że warunki przechowywania mięsa są określone w procedurach. Szyk nie pomaga jednak w interpretacji, ponieważ zdanie rozpoczyna się od dopełnienia (warunki), a nie od podmiotu (procedury). Zmiana układu na klasyczny (podmiot – orzeczenie – dopełnienie) może okazać się niewystarczająca do właściwej interpretacji, ponieważ nie rozwiązuje problemu, jakim jest tożsamość form dwóch wyrazów w różnych przypadkach i powstanie homonimii składniowej (więcej o homonimii składniowej znajdziesz w rozdziale 3.4). W takiej sytuacji najlepszym rozwiązaniem jest zastosowanie strony biernej. Wprowadzenie orzeczenia złożonego sprawia, że wyraz warunki, który w pierwotnym brzmieniu zdania był dopełnieniem bliższym, staje się podmiotem.

✅ Warunki przechowywania mięsa pozyskanego w ramach uboju kur niosek są określone w procedurach w zakresie bezpieczeństwa żywności.

Okoliczniki mogą zajmować różne miejsca w zdaniu, ponieważ nie tworzą ścisłych związków składniowych z orzeczeniem. Zaleca się jednak umieszczanie ich w pozycjach akcentowych, tzn. na początku lub na końcu zdania, a jeśli z różnych względów nie jest to możliwe – po dopełnieniu. Należy pamiętać, że okoliczniki nie powinny rozbijać związków składniowych w zdaniu – np. związku orzeczenia z dopełnieniem.

  ×   Lekarz lub felczer postanawia, po odbyciu konsultacji z pacjentem, o zakończeniu izolacji w warunkach domowych.

W przytoczonym zdaniu okolicznik czasu (po odbyciu...) rozbił związek składniowy orzeczenia z dopełnieniem (postanawia o zakończeniu). Odbiór tekstu jest utrudniony – okolicznik powinien znaleźć się w pozycji akcentowanej, np. na końcu zdania. Dzięki temu zostanie zachowany szyk: podmiot – orzeczenie – dopełnienie – okolicznik.

✅ Lekarz lub felczer postanawia o zakończeniu izolacji w warunkach domowych po odbyciu konsultacji z pacjentem.

W niektórych zdaniach okolicznik umieszczony na końcu może jednak wprowadzać niejednoznaczność, gdy łączy się z sąsiadującymi wyrazami wbrew intencjom piszącego.

  ×   Służba Więzienna na wniosek innych podmiotów niż wymienione w pkt 4 pouczenia udostępnia dane osobowe osób obecnie lub uprzednio pozbawionych wolności za ich pisemną zgodą.

Okolicznik warunku (za ich pisemną zgodą) znajduje się co prawda w pozycji, która jest dla niego właściwa, ale tworzy wtórny związek składniowy z wyrazami będącymi w bezpośrednim sąsiedztwie. Ze zdania można zatem wysnuć wniosek, że osoby pozbawia się wolności za ich pisemną zgodą. Aby zdanie odzyskało jednoznaczność, należy je przeredagować – jednym z rozwiązań jest wprowadzenie zdania podrzędnego, innym – przesunięcie okolicznika warunku na pozycję inicjalną.

✅ Służba Więzienna na wniosek innych podmiotów niż wymienione w pkt 4 pouczenia udostępnia dane osobowe osób, które są obecnie lub były uprzednio pozbawione wolności, za pisemną zgodą tych osób.
 

lub:

✅ Za pisemną zgodą osób obecnie lub uprzednio pozbawionych wolności Służba Więzienna udostępnia dane osobowe tych osób na wniosek innych podmiotów niż wymienione w pkt 4 pouczenia.

Analogiczny błąd polegający na tym, że okolicznik wchodzi we wtórny związek składniowy z pobliskimi wyrazami, jest widoczny w poniższym zdaniu, zaczerpniętym z tego samego aktu prawnego co przykład powyżej (więcej przykładów obrazujących ten problem znajduje się w podrozdziale 3.5.4).

  ×   Jednostka organizacyjna Służby Więziennej prowadzi ewidencję wniosków i dokumentowanie czynności w sprawie wniosków w formie elektronicznej.

Odbiorca nieznający szerszego kontekstu może uznać, że jednostka dokumentuje czynności w sprawie tych wniosków, które mają formę elektroniczną. Wyrażenie w formie elektronicznej połączyło się z najbliższym mu wyrazem (wniosków) i tak powstało poprawne gramatycznie wyrażenie wniosków w formie elektronicznej; w formie elektronicznej jest przydawką rzeczownika wniosków. Tymczasem w zamierzeniu autora przepisu wyrażenie w formie elektronicznej powinno pełnić funkcję okolicznika określającego czasownik prowadzi. W tej sytuacji, dla ujednoznacznienia treści, konieczne może okazać się oddzielenie orzeczenia od dopełnienia (ewidencję) okolicznikiem. Taka korekta jest możliwa, ponieważ wyrażenie okolicznikowe nie jest rozbudowane – nie zaburzy zatem czytelności zdania.

✅ Jednostka organizacyjna Służby Więziennej prowadzi w formie elektronicznej ewidencję wniosków i dokumentowanie czynności w sprawie wniosków.

W aktach prawnych spotyka się również zdania, w których należy zmienić pozycję okolicznika ze względów stylistycznych.

  ×   W przypadku organizowania stałej współpracy służb ratownictwa ze służbami ratownictwa innego przedsiębiorcy przedsiębiorcy mogą zasięgać opinii związku zawodowego ratowników górniczych.

Sąsiedztwo dwóch takich samych rzeczowników (tylko pozornie identycznych – ponieważ pierwszy to rzeczownik w dopełniaczu w liczbie pojedynczej, a drugi – to rzeczownik w mianowniku w liczbie mnogiej) bardzo utrudnia zrozumienie tekstu. Przy odczytywaniu takiego zdania pomocna okazuje się prozodia – akcent położony na ostatni element frazy okolicznikowej oddziela ten rozbudowany okolicznik od głównej części zdania, która rozpoczyna się od podmiotu (przedsiębiorcy). W języku pisanym należy jednak dokonać korekty szyku.

✅ Przedsiębiorcy mogą zasięgać opinii związku zawodowego ratowników górniczych w przypadku organizowania stałej współpracy służb ratownictwa ze służbami ratownictwa innego przedsiębiorcy.

Jeżeli zdanie zawiera okoliczniki niejednorodne (czyli opisujące różne okoliczności, np. cel i miejsce), najlepiej umieszczać je przed czasownikiem i po nim.

✅ Na potrzeby złożenia wniosku bank krajowy przekazuje niezbędne dane do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych.

Miejsce okoliczników jednorodnych (czyli okoliczników tego samego typu, np. dwóch okoliczników miejsca opisujących wspólnie jakiś obszar), które występują łącznie, jest dowolne – mogą znajdować się albo przed czasownikiem, albo za nim. W Słowniku poprawnej polszczyzny PWN znajduje się ponadto zalecenie, aby na pierwszym miejscu umieszczać okolicznik o znaczeniu ogólniejszym, a dopiero za nim okolicznik uszczegóławiający.

✅ 26 marca 1943 r. w pobliżu Arsenału, u zbiegu ulic Bielańskiej, Długiej i Nalewki, członkowie Grup Szturmowych Szarych Szeregów dokonali udanej akcji odbicia z rąk gestapo Janka Bytnara „Rudego”.

  ×   Za naruszenie obowiązku [...] skutkujące nieuiszczeniem opłaty elektronicznej wymierza się karę pieniężną w wysokości:

1) w przypadku zespołu pojazdów, o którym mowa w ust. 1 pkt 1 – 500 zł;
2) w pozostałych przypadkach – 1500 zł.

W powyższym zdaniu okoliczniki w przypadku stojące na początku punktów rozbiły połączenie w wysokości X zł. Możliwe, że intencją piszącego było wyodrębnienie kwot – wykorzystał do tego koniec punktu, ale równie dobrym miejscem zwracającym uwagę na te sumy jest początek punktu.

✅ Za naruszenie obowiązku [...] skutkujące nieuiszczeniem opłaty elektronicznej wymierza się karę pieniężną w wysokości:

1) 500 zł – w przypadku zespołu pojazdów, o którym mowa w ust. 1 pkt 1;
2) 1500 zł – w pozostałych przypadkach.

Wtórne, czyli niezamierzone, sztuczne, związki składniowe powstają dlatego, że sąsiadujące ze sobą wyrazy wchodzą ze sobą w przypadkowe związki znaczeniowe, przez co wypowiedzenia stają się niezręczne stylistycznie, niezrozumiałe lub nie od razu zrozumiałe albo wieloznaczne. Wtórne związki mogą wypaczyć pod-stawową funkcję zdania – przekazywanie informacji. 

W aktach prawnych, w których precyzja i jednoznaczność wypowiedzi są najważniejsze, szczególną wagę trzeba przykładać do poprawnego szyku zdania. Zwłaszcza że zdania w takich tekstach są często:
• bardzo długie,
• wielokrotnie złożone,
• konstruowane za pomocą wielu poziomów jednostek redakcyjnych ułożonych kolumnowo,
• hermetyczne, ponieważ wiele wyrażeń, a nawet zdań musi zachować określoną kolejność,
• przeciążone wielością doprecyzowań czy powtórzeń, co wynika z dążenia do jednoznaczności, ma uniemożliwić zastosowanie wytrychów interpretacyjnych,
• pełne specjalistycznych wyrażeń, słownictwa,
• napęczniałe znaczeniowo, co wynika z dążenia do tego, żeby zmieścić w każdym jak najwięcej treści.

Przyczyny powstawania wtórnych związków składniowych przedstawimy w kolejnych częściach tego podrozdziału.

Naturalny i ułatwiający odczytanie sensu szyk zdania jest wtedy, gdy na pierw-szym miejscu stoją podmiot i jego określenia, następnie orzeczenie, a po nim dopełnienie. Dzięki temu odbiorca odczytuje po kolei ze zdania, kto jest wykonawcą czynności, co robi wykonawca, co jest przedmiotem czynności.

Żandarmeria Wojskowa jest właściwa wobec żołnierzy pełniących czynną służbę wojskową.

Rozporządzenie wchodzi w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia.

Komisja Europejska, agencja lub organ utworzone przez Unię Europejską są obowiązane poinformować naczelnika urzędu celno-skarbowego o wykorzystaniu towarów, o których mowa w ust. 1 pkt 21, do odpłatnej dostawy towarów, odpłatnego eksportu towarów lub odpłatnej wewnątrzwspólnotowej dostawy towarów.

Jeśli nie jest możliwe zastosowanie takiego szyku, najważniejsze jest, żeby nie mieszać grupy podmiotu z grupą orzeczenia, ponieważ może to spowodować, że drugorzędne części zdania (przydawki, dopełnienia, okoliczniki) przyłączą się przypadkowo do niewłaściwych wyrazów.

  ×   Przedsiębiorstwo energetyczne w zakresie standardów jakościowych obsługi odbiorców:
1) [...];
4) powiadamia z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem o terminach i czasie planowanych przerw w dostarczaniu energii elektrycznej w formie:

a) ogłoszeń prasowych, internetowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych [...].

W tym bardzo długim zdaniu powstał wtórny związek składniowy energii elektrycznej w formie ogłoszeń. Kolejność części zdania jest taka: orzeczenie (powiadamia), okolicznik sposobu (z wyprzedzeniem), dopełnienie (o terminach i czasie), okolicznik sposobu (w formie ogłoszeń). Dopełnienie powinno stać jak najbliżej orzeczenia. To samo dotyczy okolicznika, który ma postać wyrażenia przyimkowego, a wyrażenia przyimkowe mogą łączyć się z wieloma wyrazami – nie ma pod tym względem większych ograniczeń składniowych – co oznacza, że odbiorca automatycznie łączy je z wyrazem stojącym najbliżej. Tyle że to przykład wielopiętrowej konstrukcji, w której użyto długich wyrażeń, a do tego pkt 4 skonstruowano w taki sposób, że część okolicznika w formie ogłoszeń musi stać na końcu punktu, co daje mniejszą liczbę kombinacji szyku.

Zdanie mogłoby brzmieć tak:

✅ Przedsiębiorstwo energetyczne w zakresie standardów jakościowych obsługi odbiorców:
1) [...];
4) z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem o terminach i czasie planowanych przerw w dostarczaniu energii elektrycznej powiadamia w formie:

a)  ogłoszeń prasowych, internetowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych [...].

Zasada naturalnego i pragmatycznego szyku została złamana, a najważniejsze informacje umieściliśmy na dalszych miejscach w zdaniu, ale całość jest dużo bardziej zrozumiała i nie zawiera niepożądanego związku składniowego.

  ×   W przypadku wyboru grupy kategorii B podmiot, którego dotyczy informacja TPR, nie wskazuje dla tej transakcji kontrolowanej informacji, o której mowa w części 3 objaśnień.

✅ W przypadku wyboru grupy kategorii B podmiot, którego dotyczy informacja TPR, nie wskazuje informacji, o której mowa w części 3 objaśnień, dla tej transakcji kontrolowanej.

W tym przykładzie powstał wtórny związek składniowy kontrolowanej informacji. Dopełnienie bliższe informacji powinno stać po orzeczeniu, ale zostało umieszczone dalej, ponieważ po nim jest jeszcze zdanie podrzędne przydawkowe. Rozbudowana przydawka przyimkowa jako określenie dopełnienia powinna stać po nim, a nie przed nim – odwrócenie kolejności tych części zdania spowodowało powstanie wtórnego związku składniowego.

  ×   kod przyczyny głównej hospitalizacji
✅ kod głównej przyczyny hospitalizacji
 

Przymiotnik główny może być albo przydawką jakościową (cecha pospolita, przypadkowa), albo gatunkującą (cecha jednostkowa) w zależności od wyrażenia. W wyrażeniach żyła główna, kwatera główna, napęd główny będzie przydawką gatunkującą, a w wyrażeniach główny bohater, główna nagroda czy główne drzwi – przydawką jakościową. W podanym przykładzie przymiotnik główna jest przydawką jakościową⁴⁴, więc powinien stać przed rzeczownikiem. Ponieważ autor przestawił przydawkę na miejsce po rzeczowniku, weszła ona w związek z drugą przydawką określającą ten rzeczownik (przydawką dopełniaczową).

  ×   funkcjonalność Systemu P1, która umożliwia dokonanie przez świadczeniobiorcę centralnego zgłoszenia
✅ funkcjonalność Systemu P1, która umożliwia dokonanie przez świadczeniobiorcę zgłoszenia centralnego

W powyższym zdaniu nie jest jasne, co jest centralne – świadczeniobiorca czy zgłoszenie. Z dalszej części aktu wynika, że chodzi o zgłoszenie centralne, ale szyk elementów jest odwrotny. Przydawkę umieszczono przed rzeczownikiem, chociaż jest to przydawka gatunkująca (w dalszej części aktu została zdefiniowana), więc powinna stać po rzeczowniku.

  ×   koszulobluza z krótkimi rękawami koloru białego

Nierzadko zdarzają się opisy takie jak ten z przykładu, w których wszystkie przy-dawki są ułożone jedna po drugiej. Przez to przydawki, które zajmują kolejne miejsca w takim ciągu, zaczynają wchodzić w związki składniowe nie z określanym rzeczownikiem, ale ze sobą nawzajem. To koszulobluza jest biała, a nie, jak wynika z tego wyrażenia, jej rękawy.

✅ koszulobluza koloru białego z krótkimi rękawami
✅ biała koszulobluza z krótkimi rękawami

Ponadto zamiast nieekonomicznego wyrażenia koloru białego warto użyć przydawki jakościowej biała i postawić ją przed rzeczownikiem.

  ×   taśma otokowa do rogatywki koloru granatowego
✅ granatowa taśma otokowa do rogatywki

W tym opisie również doszło do zmiany znaczenia. Grantowa ma być taśma, a nie 
rogatywka.

  ×   data i czytelny podpis osoby ubiegającej się o rentę socjalną lub jej przedstawiciela ustawowego

✅ data i czytelny podpis osoby ubiegającej się o rentę socjalną lub przedstawiciela ustawowego tej osoby

Zaimki są pomocnymi i ekonomicznymi wyrazami, które pozwalają unikać powtarzania użytych wcześniej wyrazów. Jeśli zaimek stoi zbyt daleko zastępowanego wyrazu, a do tego pasuje gramatycznie do stojącego bliżej wyrazu, to powstaje niejednoznaczność taka jak w tym przykładzie. W takiej sytuacji lepiej powtórzyć wyraz.

Komunikatywność tekstu, zwłaszcza w wypadku aktów prawnych, jest sprawą nadrzędną. Jeśli jest taka konieczność, trzeba odejść od niektórych ogólnych reguł dotyczących szyku, żeby nie doszło do powstania wtórnego związku składniowego, który zakłóca przekaz. Dotyczy to na przykład przydawek gatunkujących, które zwykle, choć nie zawsze (por. np. cesarskie cięcie, świńska grypa) stoją po wyrazie określanym.

  ×   zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie

✅ zachowanie zagrożonych genetycznych zasobów roślin w rolnictwie

Wyrażenie zasobów genetycznych można zastąpić wyrażeniem genetycznych zasobów, czyli przydawkę gatunkującą przenieść przed rzeczownik. Pozwoli to uniknąć niezamierzonego związku genetycznych roślin.

  ×   Zgoda wygasa w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego albo częściowego ratownika medycznego.
✅ Zgoda wygasa w przypadku całkowitego albo częściowego ubezwłasnowolnienia ratownika medycznego.

Ubezwłasnowolnienie całkowite i ubezwłasnowolnienie częściowe to terminy z Kodeksu cywilnego. W przytoczonym zdaniu chodzi o ubezwłasnowolnienie ratownika medycznego, więc do dwóch przydawek gatunkujących, które określają rzeczownik ubezwłasnowolnienie, dołącza jeszcze jedna przydawka gatunkująca, tym razem dopełniaczowa – ratownika. Jeśli zgodnie z zasadą umieścimy przydawki z obu stron rzeczownika, wtórny związek składniowy całkowitego albo częściowego ratownika zostanie rozbity, dzięki czemu nie dojdzie do usterki stylistycznej. 

Obserwujemy, że od jakiegoś czasu autorzy aktów prawnych bezwyjątkowo stosują zasadę, która mówi o tym, że przydawki gatunkujące stoją po wyrazie określanym. Zwłaszcza jeśli wyrażenie z przydawką gatunkującą znajdzie się w słowniczku aktu prawnego, to później jest ono powielane w tej samej postaci – niezależnie od kontekstu gramatycznego. 

Po pierwsze, w ten sposób może dojść i bardzo często dochodzi do powstania wtórnych związków składniowych. Po drugie, takie wyrażenia obudowane innymi przydawkami stają się długie, niezrozumiałe, wieloznaczne.

  ×   Rozliczanie świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych w ramach programu pilotażowego odbywa się na podstawie ceny jednostkowej jednostki rozliczeniowej porady.
 

Wyodrębnione wyrażenie składa się aż z pięciu elementów, które wchodzą ze sobą w związki składniowe. Potrzeba chwili, żeby je zrozumieć, ponieważ taki szyk wyrazów powoduje powstanie dwóch przypadkowych związków składniowych: jednostkowej jednostki i rozliczeniowej porady.

✅ Rozliczanie świadczeń opieki zdrowotnej udzielanych w ramach programu pilotażowego odbywa się na podstawie jednostkowej ceny za rozliczeniową jednostkę porady.

Gdy prześledzi się starsze akty prawne, widać, że ich autorzy korzystali z możliwości umieszczania przydawek gatunkujących przed wyrazem określanym, np.:

częstotliwości przeprowadzania okresowych profilaktycznych badań lekarskich oraz okresowej oceny sprawności fizycznej

Dobrym przykładem jest stosowane nadal w tytułach tekstów jednolitych wyrażenie w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozporządzenia (ustawy). Przed rzeczownikiem tekstu umieszczono przydawkę przymiotną, a po rzeczowniku – dopełniaczową.

Jest wiele przykładów, które pokazują, że w najnowszych aktach prawnych powstają wtórne związki składniowe, ponieważ mylnie sądzi się, że każda kolejna przydawka, bez względu na jej rodzaj i bez względu na kontekst, powinna stać po wyrazie określanym. W najlepszym razie powstaje w ten sposób usterka stylistyczna, która powoduje efekt komiczny:

  ×   rozporządzenie w sprawie nagród jubileuszowych żołnierzy zawodowych
✅ rozporządzenie w sprawie jubileuszowych nagród żołnierzy zawodowych

a w najgorszym – dochodzi do wykolejenia znaczeniowego, wieloznaczności i niezrozumienia:

  ×   Żołnierz otrzymuje umundurowanie i wyekwipowanie specjalistyczne na podstawie rozkazu dziennego dowódcy (szefa, komendanta) jednostki wojskowej, w której żołnierz odbywa lub pełni czynną służbę wojskową.

✅ Żołnierz otrzymuje specjalistyczne umundurowanie i wyekwipowanie na podstawie dziennego rozkazu dowódcy (szefa, komendanta) jednostki wojskowej, w której żołnierz odbywa lub pełni czynną służbę wojskową.

  ×   Ośrodki wojewódzkie w ramach zadań z zakresu doradztwa rolniczego [...] prowadzą działalność w zakresie podnoszenia kwalifikacji zawodowych rolników.

✅ Ośrodki wojewódzkie w ramach zadań z zakresu doradztwa rolniczego [...] prowadzą działalność w zakresie podnoszenia zawodowych kwalifikacji rolników.

Zdarza się, że niezamierzone związki składniowe powstają w niektórych przypadkach i w określonej liczbie.

  ×   mnożniki wynagrodzeń zasadniczych kuratorów zawodowych

✅ mnożniki zasadniczych wynagrodzeń kuratorów zawodowych

Wyrażenie mnożniki wynagrodzenia zasadniczego kuratorów zawodowych jest w pełni zrozumiałe i jednoznaczne. Ale jeśli zmienimy liczbę na mnogą, tworzy się wtórny związek składniowy i niejednoznaczność (zasadniczych kuratorów zawodowych), a przydawka zasadniczych jest błędnie odczytywana jako przydawka jakościowa rzeczownika kuratorów, który jest z kolei przydawką dopełniaczową.

  ×   Podczas dokonywania oceny polowej plantacji nasiennej można stosować pomocniczo techniki teledetekcji.

Ponieważ wszystkie przydawki stoją po rzeczowniku oceny, nie ma pewności, czy chodzi o polową ocenę plantacji czy o ocenę polowej plantacji. Dopiero rozeznanie się w terminologii z zakresu prawa rolnego pozwala zrozumieć, że polowa jest ocena, a nasienna jest plantacja.

✅ Podczas dokonywania polowej oceny plantacji nasiennej można stosować pomocniczo techniki teledetekcji.

Wyrażenia przyimkowe są połączeniem przyimka i rzeczownika, przysłówka lub zaimka. Składniowo mogą być przydawką przyimkową, okolicznikiem, dopełnieniem.

Zdarza się, że wyrażenia przyimkowe są problematyczne. Wchodzą z wyrazami określanymi w związek przynależności, co oznacza, że w zdaniu nie ma gramatycznej wskazówki (którą mogłaby być końcówka fleksyjna), z którym wyrazem się łączą. To sprawia, że wyrażenia przyimkowe tworzą związek znaczeniowy z wyrazem, po którym stoją.
 

 [...] po załączniku nr 14 dodaje się załączniki nr 14a i 14b do rozporządzenia w brzmieniu określonym w załącznikach nr 4 i 5 do niniejszego rozporządzenia.

✅ [...] po załączniku nr 14 dodaje się załączniki nr 14a i 14b do rozporządzenia, których brzmienie jest określone w załącznikach nr 4 i 5 do niniejszego rozporządzenia.

Kontekst wskazuje na to, że w brzmieniu odnosi się do załączników, a nie rozporządzenia, chociaż teoretycznie takie rozumienie też jest możliwe. Wyrażenie przyimkowe wchodzi we wtórny związek składniowy z rzeczownikiem rozporządzenia, ponieważ stoi bezpośrednio po nim. W takich zapisach można by stosować zdanie podrzędne, które ujednoznaczniałoby zapis.

  ×   wystawiono zlecenie na zaopatrzenie w wyroby medyczne w postaci elektronicznej albo papierowej

Wyrażenie w postaci elektronicznej albo papierowej weszło we wtórny związek składniowy z wyrażeniem wyroby medyczne, ponieważ znalazło się zbyt daleko od rzeczownika zlecenie, do którego się odnosi. Spowodowało to zerwanie właściwego związku składniowo-znaczeniowego. Żeby treść tego zdania była jednoznaczna, należy zamiast przydawki przyimkowej użyć zdania podrzędnego lub ewentualnie dopowiadającej przydawki imiesłowowej.

✅ wystawiono zlecenie na zaopatrzenie w wyroby medyczne, które ma postać elektroniczną albo papierową
✅ wystawiono zlecenie, mające postać elektroniczną albo papierową, na zaopatrzenie w wyroby medyczne

Nie zawsze powstały w ten sposób wtórny związek składniowy zaburza rozumie-
nie tekstu, ale może spowodować stylistyczną usterkę czy niezgrabność.

  ×   peleryna-namiot koloru khaki bez omasztowania
✅ peleryna-namiot koloru khaki niemająca omasztowania
✅ peleryna-namiot koloru khaki, która nie ma omasztowania

Khaki to zapożyczenie, które się nie odmienia, więc nie można go umieścić przed rzeczownikiem peleryna-namiot. Skoro nie można zmienić szyku tej pierwszej przydawki, lepiej użyć przydawki imiesłowowej lub zdania podrzędnego przydawkowego, ponieważ w ich formach gramatycznych jest informacja, z którym wyrazem się łączą.

  ×   Kurtka jest wykonana z tkaniny wodoszczelnej, przeciwwiatrowej i oddychającej w kolorze granatowym.

✅ Kurtka jest wykonana z tkaniny wodoszczelnej, przeciwwiatrowej, oddychającej, mającej kolor granatowy.

W tym opisie tkanina kurtki została opisana za pomocą trzech przydawek imiesłowowych oraz przydawki przyimkowej, która weszła w przypadkowy związek z poprzedzającą przydawką oddychającej, co dało efekt komiczny (oddychającej w kolorze granatowym). Żeby ujednolicić zapis i uniknąć usterki, można zamiast wyrażenia przyimkowego użyć kolejnego imiesłowu.

koszula zapinana na guziki w kolorze białym

Ponieważ bardzo często przydawki przyimkowe nie stoją najbliżej wyrazu określanego, nie ma pewności, czy w tym opisie chodzi o to, że białe są guziki (na co wskazywałoby miejsce przydawki), a nie koszula (co nie jest wykluczone, ponieważ w wielu analogicznych konstrukcjach przydawka przyimkowa określa główną część ubrania, mimo że jest oddalona od rzeczownika, który ją nazywa). Jeśli w tym zdaniu chodzi o kolor koszuli, to najlepiej użyć przymiotnika zamiast nieekonomicznego (aż trzywyrazowego) i stojącego daleko wyrażenia przyimkowego.

✅ biała koszula zapinana na guziki

A jeśli to jednak guziki są białe, lepiej – żeby rozwiać wątpliwości – wyrażenie przyimkowe zamienić np. na imiesłów.

✅ koszula zapinana na guziki mające kolor biały

Jeśli autorzy aktów zdają sobie sprawę z tego, że oddalone od wyrazu określanego wyrażenie przyimkowe tworzy niezamierzony związek składniowy z innym wyrazem, to próbują rozwiązać problem, stawiając przed tym wyrażeniem przecinek. Nie zawsze jest to zgodne z zasadami interpunkcji, wszystko zależy od tego, 
jakie części zdania poprzedzają wyrażenie.

Autorzy aktów prawnych bardzo chętnie używają imiesłowów przymiotnikowych zamiast zdań podrzędnych przydawkowych. O problemach związanych z interpunkcją dotyczącą takich określeń można przeczytać w podrozdziale 2.2.2. Jeszcze jeden kłopot, który może wyniknąć z takich wyborów, to powstawanie niezamierzonych związków składniowych.

  ×   ośrodek koordynujący KORD – podmiot leczniczy [...] koordynujący opiekę rozwojową dziecka urodzonego przedwcześnie w ramach programu pilotażowego we współpracy z liderem KORD

Ten przykład łączy zarówno problem unikania zdań podrzędnych, jak i problem wyrażeń przyimkowych. Tuż za przydawką urodzonego przedwcześnie znalazło się w ramach programu, przez co oba wyrażenia utworzyły związek gramatyczno-znaczeniowy dziecka urodzonego przedwcześnie w ramach programu. Gdyby zamiast imiesłowu użyto zdania podrzędnego, wyrażenie przyimkowe, które powinno tworzyć związek składniowy z wyrazem koordynujący, nie miałoby możliwości przyłączenia się do wyrazu stojącego przed nim.

✅ ośrodek koordynujący KORD – podmiot leczniczy [...] koordynujący opiekę rozwojową dziecka, które urodziło się przedwcześnie, w ramach programu pilotażowego we współpracy z liderem KORD

Zdanie podrzędne dzięki czasownikowi dynamizuje całość oraz za pomocą interpunkcji dzieli ją na mniejsze części. Forma zaimka względnego który wskazuje też, co jest elementem przez nie określanym.

  ×   właścicieli, posiadaczy albo użytkowników pojazdów popełniających: 
a) naruszenia obowiązków związanych z poborem opłaty elektronicznej

W tym fragmencie tekstu doszło do powstania wtórnego związku składniowego, ponieważ liczba i rodzaj imiesłowu popełniających pasuje i do szeregu właścicieli, posiadaczy albo użytkowników, i do przydawki pojazdów. Forma zaimka którzy w zdaniu podrzędnym od razu wskazuje, że to szereg jest elementem określanym.

✅ właścicieli, posiadaczy albo użytkowników pojazdów, którzy popełniają: 
a) naruszenia obowiązków związanych z poborem opłaty elektronicznej

Zaimek to część mowy, która wskazuje osoby, przedmioty, cechy, ale nie nazywa ich konkretnie. Jest wiele rodzajów zaimków (dzierżawcze, liczebne, nieokreślone, osobowe, przeczące, przymiotne, przysłowne, pytajne, wskazujące, względne, zwrotny).

Dzięki zaimkom unika się powtórzeń wyrazowych, co urozmaica wypowiedzenie i sprawia, że jest ono bardziej ekonomiczne. Dzieje się tak dlatego, że zaimki to jedne z najkrótszych form wyrazowych. Wadą tej części mowy jest to, że forma danego zaimka może pasować do kilku wyrazów w wypowiedzeniu.

Dlatego trzeba pamiętać, że zaimek powinien stać jak najbliżej zastępowanego wyrazu. Jeśli przed zaimkiem znajdzie się wyraz, który również mógłby być zastąpiony przez ten zaimek, to powstanie niezamierzony związek składniowy, a zdanie będzie niejednoznaczne.

  ×   Dopuszcza się wydawanie licencji detektywa na blankietach licencji sporządzonych według wzoru określonego na podstawie przepisów dotychczasowych do wyczerpania ich zapasów.

Tak stało się w powyższym przykładzie. Zamysł był taki, żeby zamiast rzeczownika blankietach (rozwiniętego dwiema przydawkami tworzącymi dość długie wyrażenie) użyć zaimka ich. Zaimek znalazł się jednak na tyle daleko od zastępowanego wyrazu, że wszedł w związek składniowy ze słowem przepisów.

W tego typu zdaniach nie należy zastępować wyrazu zaimkiem. Lepiej powtórzyć takie słowo i dodać do niego odpowiedni zaimek wskazujący.

✅ Dopuszcza się wydawanie licencji detektywa na blankietach licencji sporządzonych według wzoru określonego na podstawie przepisów dotychczasowych do wyczerpania zapasów tych blankietów.

Zdanie podrzędne przydawkowe również nie może być umieszczone w dowolnym miejscu zdania – powinno stać jak najbliżej wyrazu określanego, dlatego że zaczyna się od zaimka względnego który. Przestrzeganie tej zasady pozwoli uniknąć powstania wtórnych związków składniowych.

  ×   Dyrektor TDT przeprowadza kontrolę zgodności produkcji w odniesieniu do homologowanego typu w przypadku uzyskania informacji o zastrzeżeniach zgłoszonych przez inne niż Rzeczpospolita Polska państwo członkowskie Unii Europejskiej, które uznał za zasadne.

Zaimek które pasuje gramatycznie do rzeczownika informacje, czyli wyrazu, który rzeczywiście określa, i do rzeczownika państwo – mimo że obydwa wyrazy mają inną liczbę i inny rodzaj. Z tego powodu zdanie podrzędne przyłączyło się do części zdania stojącej najbliżej, a to spowodowało zerwanie właściwego związku składniowego oraz powstanie niejednoznaczności.

✅ Dyrektor TDT przeprowadza kontrolę zgodności produkcji w odniesieniu do homologowanego typu w przypadku uzyskania informacji, które uznał za zasadne, o zastrzeżeniach zgłoszonych przez państwo członkowskie Unii Europejskiej inne niż Rzeczpospolita Polska.

  ×   Potwierdzenie faktu przejazdu użytkownika EETS pojazdem po obszarze EETS,  na podstawie którego podmiot pobierający opłaty na obszarze EETS nalicza opłaty, jest przekazywane między stronami umowy dotyczącej obszaru EETS.

Z tego zdania wynika, że podmiot nalicza opłaty na podstawie obszaru, ponieważ zdanie podrzędne na podstawie którego... stoi bezpośrednio po wyrażeniu obszarze EETS. Tymczasem chodzi o to, że opłaty są pobierane na podstawie potwierdzenia przejazdu. Wyraz określany i zdanie określające są za daleko od siebie, więc dochodzi do zmiany powiązań międzywyrazowych, co wpływa niekorzystnie na właściwe zrozumienie zdania. Aby zdanie było bardziej jednoznaczne, można zredagować je w ten sposób:

✅ Potwierdzenie, że użytkownik EETS przejechał pojazdem po obszarze EETS, które dla podmiotu pobierającego opłaty na obszarze EETS jest podstawą do naliczania opłaty, przekazuje się między stronami umowy dotyczącej obszaru EETS.

Opisane reguły dotyczące szyku należy stosować w każdym zdaniu składowym wypowiedzenia złożonego. Jedną z cech niełatwego stylu języka prawnego jest stosowanie bardzo długich zdań, które służą do przekazywania skomplikowanych treści przepisów prawnych. Niestety konsekwencją tworzenia wypowiedzeń wielokrotnie złożonych są pojawiające się nierzadko błędy kompozycyjne.
 

Błędy kompozycyjne w wypowiedzeniu złożonym obejmują m.in. przypadki przed-
stawione w kolejnych częściach tego podrozdziału.

  ×   Policjantowi w służbie stałej zwolnionemu ze służby na podstawie art. 41 ust. 1 pkt 1 albo który nabył prawo do zaopatrzenia emerytalnego z tytułu osiągnięcia 30 lat wysługi emerytalnej i został zwolniony ze służby na podstawie art. 41 ust. 2 pkt 6 albo ust. 3, wypłaca się co miesiąc przez okres roku po zwolnieniu ze służby świadczenie pieniężne [...].

Brak symetrii jest tu widoczny w połączeniu dwóch nierównorzędnych składniowo struktur. Imiesłów zwolnionemu został zestawiony ze zdaniem przydawkowym. Należy to zdanie przeredagować tak, aby zarówno przed spójnikiem rozłącznym albo, jak i po nim znalazło się analogicznie zbudowane zdanie przydawkowe.

✅ Policjantowi w służbie stałej, który został zwolniony ze służby na podstawie art. 41 ust. 1 pkt 1 albo który nabył prawo do zaopatrzenia emerytalnego z tytułu osiągnięcia 30 lat wysługi emerytalnej i został zwolniony ze służby na podstawie art. 41 ust. 2 pkt 6 albo ust. 3, wypłaca się co miesiąc przez okres roku po zwolnieniu ze służby świadczenie pieniężne [...].

  ×   W przypadku gdy w wyniku zmniejszenia, o którym mowa w ust. 3, kwota świadczenia przedemerytalnego byłaby niższa niż 800,35 zł, świadczenie przedemerytalne wynosi 800,35 zł.

Posłużono się tu trybami warunkowym i orzekającym. To połączenie sprawia, że wypowiedzenie złożone jest dość trudne w odbiorze. Najlepiej byłoby zapisać czasowniki w tym samym trybie – orzekającym (warunek jest już bowiem podkreślony okolicznikiem w przypadku gdy), a dodatkowo można zamienić urzędowe w przypadku gdy na prostsze jeżeli, które równie dobrze podkreśla warunkowy charakter zdania.

✅ Jeżeli w wyniku zmniejszenia, o którym mowa w ust. 3, kwota świadczenia przedemerytalnego jest niższa niż 800,35 zł, świadczenie przedemerytalne wynosi 800,35 zł.

  ×   Karta do głosowania ma format A-6, a z lewej strony przed nazwiskiem kandydata umieszcza się symetrycznie wyraz „TAK” i odpowiednią kratkę, a niżej wyraz „NIE” i odpowiednią kratkę.

W powyższym przykładzie najpierw zastosowano stronę czynną ma, a w kolejnym zdaniu składowym wprowadzonym przez spójnik przeciwstawny a – formę 
bezosobową z zaimkiem zwrotnym się. W takiej sytuacji lepiej zapisać te informacje w dwóch oddzielnych zdaniach.

✅ Karta do głosowania ma format A-6. Z lewej strony przed nazwiskiem kandydata umieszcza się symetrycznie wyraz „TAK” i odpowiednią kratkę, a niżej wyraz „NIE” i odpowiednią kratkę.

  ×   [...] jeżeli [cudzoziemiec] przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres nie krótszy niż 5 lat w związku z nadaniem mu statusu uchodźcy, udzieleniem ochrony uzupełniającej lub na podstawie zgody na pobyt ze względów humanitarnych.

Czytelnik oczekuje, że w wyliczeniu rozpoczynającym się od słów w związku z... po spójniku lub będzie wymieniony kolejny element tego wyliczenia, tymczasem po spójniku pojawia się kolejna fraza okolicznikowa (na podstawie). Aby czytelnik nie miał poczucia, że urwał się ciąg myślowy, należy to zdanie przeredagować tak, aby zachować symetrię treściową. Jednocześnie jednak należy uważać, aby nie zmienić sensu zdania.

✅ [...] jeżeli [cudzoziemiec] przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres nie krótszy niż 5 lat w związku z nadaniem mu statusu uchodźcy, udzieleniem ochrony uzupełniającej lub udzieleniem zgody na pobyt ze względów humanitarnych.

lub:

✅ [...] jeżeli [cudzoziemiec] przebywał nieprzerwanie na terytorium Rzeczy-pospolitej Polskiej przez okres nie krótszy niż 5 lat w związku z nadaniem mu statusu uchodźcy lub udzieleniem ochrony uzupełniającej lub na podstawie zgody na pobyt ze względów humanitarnych. 

  ×   Organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego, instytucje państwowe oraz przedsiębiorcy prowadzący działalność w zakresie użyteczności publicznej są obowiązani do współdziałania z Agencjami, a w szczególności udzielać pomocy w realizacji zadań Agencji.

Czasownik są obowiązani narzuca albo formę bezokolicznika, albo formę dopełniacza poprzedzoną przyimkiem do. W powyższym zdaniu został zaburzony schemat kompozycyjny przez to, że zastosowano obie te formy. Trzeba dokonać odpowiedniej korekty polegającej na ujednoliceniu zapisu.

✅ Organy administracji rządowej, organy samorządu terytorialnego, instytucje państwowe oraz przedsiębiorcy prowadzący działalność w zakresie użyteczności publicznej są obowiązani do współdziałania z Agencjami, a w szczególności do udzielania pomocy w realizacji zadań Agencji.

  ×   Broni alarmowej [...] nie uznaje się za strzelecką broń palną, jeżeli została wytworzona zgodnie ze specyfikacjami technicznymi mającymi na celu zapewnienie, aby nie można było jej przerobić tak, aby miotała pocisk w wyniku działania ładunku miotającego, a w szczególności gdy: [...].

Już na pierwszy rzut oka widać, że zdanie jest długie i zawiera dużo spójników. W konsekwencji odbiór tekstu jest utrudniony. Dodatkowo dwa kolejne zdania składowe są połączone takim samym spójnikiem (aby). Niefortunne jest przy tym połączenie zapewnienie, aby..., ponieważ rzeczownik odczasownikowy zapewnienie [kogo?, o czym?] w znaczeniu 'gwarantowanie komuś czegoś' łączy się z przyimkiem o. Warto spróbować uprościć to zdanie – np. pozbyć się jednego członu podrzędnego (i jednocześnie wyeliminować fragmenty niewnoszące nowych informacji).

✅ Broni alarmowej [...] nie uznaje się za strzelecką broń palną, jeżeli została ona wytworzona zgodnie ze specyfikacjami technicznymi uniemożliwiającymi przerobienie jej w taki sposób, aby miotała pocisk w wyniku działania ładunku miotającego, a w szczególności gdy [...].

  ×   Pakiet ten pozostaje w dokumentacji sporządzonej przez komisję, która po zakończeniu głosowania jest przekazywana w depozyt wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta).

Zaimek która w tym zdaniu formalnie łączy się z ostatnim wyrazem umiejscowionym przed przecinkiem, czyli z rzeczownikiem komisję, choć intencją piszącego było odniesienie tego członu podrzędnego do słowa dokumentacji. Aby zdanie odzyskało jednoznaczność, należy dokonać korekty szyku.

✅ Pakiet ten pozostaje w sporządzonej przez komisję dokumentacji, która po zakończeniu głosowania jest przekazywana w depozyt wójtowi (burmistrzowi, prezydentowi miasta).

  ×   Koszty przechowywania rezerw [...] ponosi przedsiębiorca, na potrzeby którego są one tworzone.

✅ Koszty przechowywania rezerw [...] ponosi przedsiębiorca, na którego potrzeby te rezerwy są tworzone.

  ×   Administrator danych [...] przekazuje staroście informację o zatrzymaniu profesjonalnego dowodu rejestracyjnego przez jej automatyczne udostępnienie [...] do pobrania za pomocą systemu teleinformatycznego, z wykorzystaniem którego starosta wykonuje zadania związane z rejestracją pojazdów.

✅ Administrator danych [...] przekazuje staroście informację o zatrzymaniu profesjonalnego dowodu rejestracyjnego przez jej automatyczne udostępnienie [...] do pobrania za pomocą systemu teleinformatycznego, który starosta wykorzystuje do wykonywania zadań związanych z rejestracją pojazdów.

Zaimek który służy do wprowadzania zdania podrzędnego. Jak już zostało wspomniane w podrozdziale 3.5.4, zaimek ten powinien znajdować się tuż po przecinku, jak najbliżej określanego wyrazu. Istnieją jednak takie połączenia wyrazowe, które pozwalają na oddalenie zaimka który od określonego wyrazu. 

Są to połączenia tego zaimka z przyimkami, np. w której, przy którym, podczas którego itd., a także z wyrażeniami takimi, jak: na podstawie, za pomocą, na mocy. Katalog tych wyrażeń nie jest ściśle określony. Im bardziej dane połączenie się scaliło, tym bardziej uzasadnione jest traktowanie go tak jak wymienionych wyrażeń. Przed zaimkiem który na pewno nie należy jednak umieszczać długich (np. trzysylabowych) wyrazów, ponieważ wówczas zaimek ten bardzo oddala się od wyrazu, który określa.

Należy pamiętać, że zaimek względny który pełniący w zdaniu podrzędnie złożonym funkcję spójnika stanowi wraz z poprzedzającym go przyimkiem lub wyrażeniem przyimkowym interpunkcyjną całość. Przecinek należy zatem postawić przed całą taką konstrukcją.

  ×   Do wniosku dołącza się kopię dokumentu na podstawie, którego cudzoziemiec niebędący obywatelem państwa członkowskiego uzyskał prawo pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

✅ Do wniosku dołącza się kopię dokumentu, na podstawie którego cudzoziemiec niebędący obywatelem państwa członkowskiego uzyskał prawo pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

O interpunkcji równoważników przeczytasz w podrozdziale 2.2.6.

W aktach prawnych najczęściej są używane równoważniki zawierające imiesłów, który pochodzi od czasownika niedokonanego i który jest zakończony na -ąc. 

Instytut dysponuje składnikami majątku trwałego, stosując przepisy ustawy.

Sołtys informuje o zebraniu, podając miejsce, temat i terminy pierwszego i drugiego Zebrania Wiejskiego mieszkańców Sołectwa [ort. oryg.]. 
 

 Minister Obrony Narodowej w odniesieniu do munduru wojskowego, a minister właściwy do spraw wewnętrznych w odniesieniu do munduru policyjnego i Straży Granicznej określą, w drodze rozporządzeń, części munduru, których używanie jest dozwolone, uwzględniając konieczność poszanowania tradycji wolnościowych i postaw patriotycznych Narodu Polskiego oraz prawa, ładu i porządku publicznego. 

Od jakiegoś czasu takie zdania są jednak akceptowane. Są krótsze, czytelniejsze, wygodniejsze w użyciu niż wymienne nieimiesłowowe konstrukcje. Jeśli spełniają pozostałe kryteria, mogą być użyte w aktach prawnych, które i tak w wielu wypadkach cechuje bezosobowość.

Projektując zbiór zabezpieczeń, o których mowa w ust. 2, stosuje się, w zależności od możliwości technicznych oraz poziomu ryzyka ujawnienia, utraty lub naruszenia integralności informacji niejawnych [...]:
1) zabezpieczenia [...];
2) warunki i sposób przydziału [...].

Żołnierzowi zawodowemu, w stosunku do którego wydano ostateczną decyzję o zwolnieniu z zawodowej służby wojskowej, na jego wniosek złożony przed zwolnieniem ze służby, wydaje się decyzję o wypłacie odprawy mieszkaniowej, przyjmując do obliczenia wartość przysługującego lokalu mieszkalnego.
 

Zdania z orzeczeniem w stronie biernej (np.: zostały zebrane, jest określana) nie spełniają warunków użycia równoważnika, ponieważ nie mają jednego wykonawcy czynności, ale dwóch. Te warunki są spełnione tylko w zdaniach z orzeczeniem w stronie czynnej (np.: wyraził, rozpoczęły).

  ×   Opisy dróg są jednak na tyle uniwersalne, że, znając biologię poszczególnych IGO, możliwa jest ocena, czy dana droga przy odpowiednich warunkach klimatycznych może stanowić realne źródło przedostawania się gatunków do środowiska.

W zdaniu nadrzędnym podmiot ocena nie jest wykonawcą czynności, ale jej pod-lega, co wyraża orzeczenie w stronie biernej – możliwa jest; w zdaniu podrzędnym nie ma podmiotu (ktoś), a imiesłów znając zastępuje orzeczenie, które odnosi się do nieokreślonego podmiotu będącego wykonawcą tej czynności.

✅ Opisy dróg są jednak na tyle uniwersalne, że jeśli zna się biologię poszczególnych IGO, można ocenić, czy dana droga przy odpowiednich warunkach klimatycznych może stanowić realne źródło przedostawania się gatunków do środowiska.
 

Nie zawsze da się to dokładnie określić. Dzieje się tak, ponieważ zdanie nadrzędne i równoważnik nie są połączone spójnikiem, dzięki któremu łatwiej określić relacje między nimi. Trudno więc ustalić, jakiego typu zdanie podrzędne zastępuje równoważnik. To wszystko sprawia, że równoważniki są mało precyzyjne, a jako takie raczej nie powinny się pojawiać w aktach prawnych.
 

  ×   Rektor może pozytywnie zaopiniować wniosek funkcjonariusza o przeniesienie ze służby przygotowawczej do służby kandydackiej w przypadku posiadania miejsc w ramach limitu przyjęć na studia ustalonego przez Ministra Sprawiedliwości, określając poziom, kierunek i profil studiów dla funkcjonariusza.

W tym przykładzie czasownik może oznacza czynność potencjalną i jest częścią orzeczeń złożonych: może zaopiniować (w zdaniu nadrzędnym) i może określić (w równoważniku). W rzeczywistości rektor nie może jednocześnie, w tym samym czasie, zaopiniować wniosku i określić wytycznych dotyczących studiów. Kolejność ma tu znaczenie, a następstwo tych czynności wynika z procedury; rektor raczej nie opiniuje wniosku w taki sposób, że określa poziom, kierunek i profil studiów.

✅ Rektor może pozytywnie zaopiniować wniosek funkcjonariusza o przeniesienie ze służby przygotowawczej do służby kandydackiej w przypadku posiadania miejsc w ramach limitu przyjęć na studia ustalonego przez Ministra Sprawiedliwości, a następnie określić poziom, kierunek i profil studiów dla funkcjonariusza. 

✅ Funkcjonariusze, wykonując czynności służbowe, mają prawo:
1) legitymowania osób ubiegających się o wstęp oraz opuszczających teren jednostek organizacyjnych oraz deponowania dokumentów tożsamości osób przebywających na terenie jednostki organizacyjnej [...].

Z tego zdania wynika, że funkcjonariusze mają prawo m.in. legitymować różne osoby przez cały czas pełnienia służby – równoważnik zastępuje w tym wypadku zdanie okolicznikowe czasu.

✅ Na podstawie oceny bezpieczeństwa minister właściwy do spraw transportu dokonuje klasyfikacji sieci dróg, o których mowa w art. 24ma ust. 1, zgodnie z poziomem bezpieczeństwa ruchu drogowego na tych drogach, przypisując 
poszczególne drogi lub ich odcinki do jednej z co najmniej trzech kategorii bezpieczeństwa ruchu drogowego. 

W jaki sposób minister dokonuje klasyfikacji dróg? W taki sposób, że przypisuje te drogi lub ich odcinki do poszczególnych kategorii bezpieczeństwa ruchu. Równoważnik zastępuje zdanie okolicznikowe sposobu.

✅ Maksymalną intensywność oraz wartość pomocy, o której mowa w § 10, oblicza się, uwzględniając warunki określone w art. 14 ust. 12, 13 oraz 14 zdanie pierwsze rozporządzenia nr 651/2014. 

W jaki sposób oblicza się maksymalną intensywność i wartość pomocy? W taki sposób, że uwzględnia się warunki określone w podanych ustępach. Równoważnik zastępuje zdanie okolicznikowe sposobu. 

  ×   Funkcjonariusze [...] mają prawo: [...]

7) zatrzymania osób pozbawionych wolności, które: [...]

c) na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny i nie powróciły do niego w wyznaczonym terminie, korzystając z zezwolenia na czasowe opuszczenie aresztu śledczego lub zakładu karnego bez konwoju funkcjonariusza [...].

Osoby pozbawione wolności opuściły areszt, ponieważ najpierw skorzystały z odpowiedniego zezwolenia. Odległość czasowa między tymi czynnościami oraz długość trwania czynności jest duża, więc nie ma w tym wypadku mowy o jedności czasu. Równoważnik zastępuje zdanie okolicznikowe przyczyny.

✅ Funkcjonariusze [...] mają prawo: [...]

7) zatrzymania osób pozbawionych wolności, które: [...]

c)  na podstawie zezwolenia właściwego organu opuściły areszt śledczy albo zakład karny, ponieważ skorzystały z zezwolenia na czasowe opuszczenie aresztu śledczego lub zakładu karnego bez konwoju funkcjonariusza, i nie powróciły do niego w wyznaczonym terminie [...].

  ×   Poprzeczna zabudowa koryt rzecznych poza obszarem powoduje barierę ekologiczną dla migracji do dopływów tarliskowych, zmniejszając potencjał rozrodczy populacji na obszarze dopływów Zalewu Wiślanego.

Równoważnik zastąpił w tym wypadku zdanie co zmniejsza potencjał rozrodczy populacji na obszarze dopływów Zalewu Wiślanego, czyli zdanie okolicznikowe skutku [z jakim skutkiem? – ze skutkiem zmniejszenia potencjału rozrodczego...], a skutek zawsze następuje później 

✅ Poprzeczna zabudowa koryt rzecznych poza obszarem powoduje barierę ekologiczną dla migracji do dopływów tarliskowych, co zmniejsza potencjał rozrodczy populacji na obszarze dopływów Zalewu Wiślanego.

W niektórych zdaniach niepoprawne użycie równoważnika jest tak niefortunne, że uniemożliwia właściwe odczytanie sensu, co w aktach prawnych nie powinno w ogóle się zdarzać.

  ×   Na zgodny wniosek zainteresowanych uczestników scalenia można im wydzielić grunty o innej wartości szacunkowej, stosując dopłaty. 

Z tego zdania wynika, że grunty są wydzielane tak, że stosuje się dopłaty, co nie jest logiczne. Być może chodziło o to, że grunty wydziela się dzięki temu, że stosuje się dopłaty, ale są to czynności odbywające się w innym czasie.

✅ Na zgodny wniosek zainteresowanych uczestników scalenia można im wydzielić grunty o innej wartości szacunkowej dzięki zastosowaniu dopłat.

  ×   Dyrektor Generalny, w drodze zarządzenia, określa wysokość limitów, o których mowa w ust. 4, wskazując kryteria brane pod uwagę oraz prowadzoną politykę kadrową i potrzeby służby.

✅ Dyrektor Generalny, w drodze zarządzenia, określa wysokość limitów, o których mowa w ust. 4, i wskazuje kryteria brane pod uwagę oraz prowadzoną politykę kadrową i potrzeby służby.



 

  ×   Minister Sprawiedliwości, orzekając o wygaśnięciu trwałego zarządu, dotychczas sprawowanego przez jednostkę organizacyjną, rozstrzyga zarządzeniem o zagospodarowaniu nieruchomości i powiadamia ministra właściwego do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, w odniesieniu do nieruchomości przeznaczonych na potrzeby ministerstwa, albo właściwy organ w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, w odniesieniu do pozostałych nieruchomości.

✅ Minister Sprawiedliwości orzeka o wygaśnięciu trwałego zarządu, dotychczas sprawowanego przez jednostkę organizacyjną, rozstrzyga zarządzeniem o zagospodarowaniu nieruchomości i powiadamia ministra właściwego do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, w odniesieniu do nieruchomości przeznaczonych na potrzeby ministerstwa, albo właściwy organ w rozumieniu ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami – w odniesieniu do pozostałych nieruchomości.

  ×   Uczeń [...] rozróżnia formy inwestowania w instrumenty na rynku pieniężnym, kapitałowym i instrumenty alternatywne, oceniając możliwą rentowność, ryzyko i płynność każdego instrumentu inwestycyjnego [...].

✅ Uczeń [...] rozróżnia formy inwestowania w instrumenty na rynku pieniężnym, kapitałowym i instrumenty alternatywne oraz ocenia możliwą rentowność, ryzyko i płynność każdego instrumentu inwestycyjnego [...].

  ×   Wójt, burmistrz albo prezydent miasta, po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu ogólnego [...] ogłasza w sposób określony w art. 8h ust. 1 informację o podjęciu uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu ogólnego, określając sposoby i miejsce składania wniosków do projektu planu ogólnego oraz termin ich składania [...].

✅ Wójt, burmistrz albo prezydent miasta po podjęciu przez radę gminy uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu ogólnego [...] ogłasza w sposób określony w art. 8h ust. 1 informację o podjęciu uchwały o przystąpieniu do sporządzania planu ogólnego i określa sposoby i miejsce składania wniosków do projektu planu ogólnego oraz termin ich składania [...].

  ×   Podmiot [...] może złożyć zastrzeżenia lub wyjaśnienia do ustaleń zawartych w protokole [...] w terminie 14 dni od dnia doręczenia tego protokołu, wskazując równocześnie wnioski dowodowe.

✅ Podmiot [...] może złożyć zastrzeżenia lub wyjaśnienia do ustaleń zawartych w protokole [...] w terminie 14 dni od dnia doręczenia tego protokołu oraz wskazać wnioski dowodowe.

Podsumowując, właściwe użycie równoważnika, kiedy ten sam mianownikowy podmiot wykonuje czynność w tym samym lub porównywalnym czasie, można by schematycznie przedstawić w ten sposób. 

W niniejszym rozdziale omówimy kwestię odmiany słowa tiret oraz towarzyszących mu liczebników porządkowych – zwłaszcza w kontekście aktu prawnego.

Według Zasad techniki prawodawczej tiret to nazwa jednostki redakcyjnej tekstu prawnego oznaczanej krótką poziomą kreską. W publikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim tekstach aktów prawnych kreska pełniąca tę funkcję ma formę półpauzy, czyli de facto myślnika, a więc nieco dłuższej kreski niż dywiz (który jest bardzo krótką kreską).

W aktach prawnych tiret jest elementem wyliczenia i wchodzi w skład litery. W związku z tym to słowo pojawia się w kontekście powołań lub odesłań, co często rodzi problem z jego odmianą.

I tak w tekście aktu prawnego zawsze odmieniamy liczebnik porządkowy stojący po wyrazach w tiret, ponieważ bliski przyimek w silnie wymusza użycie miejscownika [kim?, czym?]. Taka sytuacja zawsze występuje w poleceniu nowelizacyjnym – zarówno wtedy, gdy przywołujemy tylko tę jednostkę (w tiret drugim), jak i wtedy, gdy wskazujemy również jednostki wyższego stopnia:

W art. 5 w ust. 3 w pkt 7 w lit. a w tiret drugim wyraz „związek” zastępuje się wyrazem „organizacja”.

W przypadku powołań czy odesłań typu na podstawie, o którym mowa w nie odmieniamy liczebnika porządkowego określającego tiret, jeśli tiret nie występuje samodzielnie, czyli jeśli mamy do czynienia z całym ciągiem jednostek. Przemawia za tym silnie utrwalona praktyka legislacyjna. Tu przyimek w [kim?, czym?] lub wyrażenie na podstawie [kogo?, czego?] są oddalone od wyrażenia tiret + liczebnik porządkowy:

Na podstawie art. 1 ust. 7 pkt 10 lit c tiret pierwsze [...].
[...], o którym mowa w art. 9 ust. 3 pkt 4 lit. d tiret pierwsze [...].

Podobnie zresztą nie odmieniamy w takim powołaniu wyrażenia zdanie pierwsze:

Na podstawie art. 6 ust. 7 zdanie pierwsze ustawy [...]. 

Natomiast jeśli w powołaniach czy odesłaniach typu na podstawie, o którym mowa w wyrażenie tiret + liczebnik porządkowy występuje samodzielnie, liczebnik powinniśmy odmienić (w wyrażeniu zdanie + liczebnik porządkowy odmieniamy – oprócz liczebnika – również wyraz zdanie): 
[...], o którym mowa w tiret trzecim [...].
[...], o którym mowa w zdaniu pierwszym [...]. 

A dostarczanie informacji – dopełniacz czy biernik? [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/slowo/dostarczać/9775/ [dostęp: 31.05.2023].

Bańko M., do – dla, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/do-dla;131.html [dostęp: 31.05.2023].

Bańko M., Słownik wyrazów trudnych i kłopotliwych, Warszawa 2010.

Bańko M., Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2012.

Boczek N., Imiesłowowy równoważnik zdania – zasady użycia a praktyka językowa (na podstawie tekstów Korpusu Języka Polskiego PWN), „Kwartalnik Językoznawczy” 2016, nr 1, s. 1–23.

Burkacka I., Kamińska A., Korpysz T., Poprawność składniowa – imiesłowowe równoważniki zdań [w:] Nowe formy i normy, czyli poprawna polszczyzna w praktyce, red. K. Kłosińska, Warszawa 2014, s. 86–88.

Burska-Ratajczak B., Imiesłowy typu wyjąwszy, począwszy, https://poradnia-jezykowa.uni.lodz.pl/faq/imieslowy-typu-poczawszy-wyjawszy/ [dostęp: 18.05.2023].

Buttler D., Semantyka a składnia w związkach wyrazowych, „Poradnik Językowy” 1966, 
z. 9, s. 374–378.

Danielewiczowa M., Aspekt tematyczny w informacyjnej strukturze wypowiedzi, Warszawa 2021.

Derwojedowa M., Porządek linearny składników zdania elementarnego w języku polskim, Warszawa 2000. 

Dyskretny urok rekcji [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/slowo/nabywać/29776/ [dostęp: 31.05.2023].

Gębka-Wolak M., Czy to naprawdę nie w porządku? Błędy szyku w nauczaniu języka polskiego jako obcego, http://repozytorium.umk.pl/handle/item/5085 [dostęp: 31.05.2023].

Gębka-Wolak M., Wstępne uwagi o normie składniowej aktów prawnych, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2014, nr 28, s. 25–37. Hasła problemowe: przydawka, równoważniki zdań (oznajmienia), zaimek, zdanie, związki składniowe [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2010.

Inny słownik języka polskiego PWN, red. M. Bańko, Warszawa 2000.

Jadacka H., Kultura języka polskiego. Fleksja, słowotwórstwo, składnia, Warszawa 2005.

Jadacka H., Poradnik językowy dla prawników, Warszawa 2002, 2006.

Karpowicz T., Polszczyzna wzorcowa w praktyce redaktorów, Warszawa 2020.

Kącka-Rodak M., Forma orzeczenia przy podmiocie szeregowym [w:] Dobre praktyki legislacyjne, https://rcl.gov.pl/wp-content/uploads/2020/11/artykul_17.pdf [dostęp: 16.06.2023].

Kłosińska K., Licząc, wyjąwszy, począwszy, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Liczac-wyjawszy -poczawszy;21547.html [dostęp:31.05.2023].

Kłosińska K., Zapewnić, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Zapewnic;18519.html [dostęp: 31.05.2023].

Korybut-Daszkiewicz I., Najdecka A., Składnia związku głównego – orzeczenie przy podmiocie szeregowym, „Poradnik Językowy” 1993, z. 8, s. 437–445.

Łachnik J., Składnia w polskim języku urzędowym [w:] Polski z urzędu. O poprawności języka urzędowego, red. E. Czerwińska, R. Pawelec, Warszawa 2013, s. 53–78.

Malinowski A., Redagowanie tekstu prawnego. Wybrane wskazania logiczno-językowe, Warszawa 2008.

Malinowski M., Tiret, https://obcyjezykpolski.pl/tiret/ [dostęp: 5.07.2023].

Mańczak W., Ile jest rodzajów w języku polskim?, „Język Polski” 1956, z. 2, s. 116–121.

Markowski A., Język polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004.

Markowski A., Poprawność gramatyczna [w:] Kultura języka polskiego. Podręcznik dla słuchaczy uczelni wojskowych, red. M.Szymczak, Warszawa 1978.

Mędak S., Praktyczny słownik łączliwości składniowej czasowników polskich, Kraków 2005.

Moroz A., Granice błędu – norma językowa a teksty prawne, „Poznańskie Spotkania Językoznawcze” 2014, t. 28, s. 93–107.

O poprawnej łączliwości przy dopełnianiu formalności [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/slowo/dopełniać/9551/ [dostęp: 31.05.2023].

Pawelec R., Budowa zdania złożonego i problemy stylistyki [w:] Zarys metodyki pracy legislatora. Ustawy. Akty wykonawcze. Prawo miejscowe, red. A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 408–416.

Pawelec R., Poprawność w związkach zgody, rządu i przynależności: szyk wyrazów i skróty składniowe [w:] Zarys metodyki pracy legislatora. Ustawy. Akty wykonawcze. Prawo miejscowe, red. A. Malinowski, Warszawa 2009, s. 371–407.

Podracki J., Gałązka A., Słownik interpunkcyjny, Warszawa 2002.

Polański J., Dereń E., Szopa M., Poradnik interpunkcyjny, Katowice–Chorzów 2010.

Saloni Z., Czasownik polski. Odmiana, słownik 13 500 czasowników, Warszawa 2007.

Saloni Z., Kategoria rodzaju we współczesnym języku polskim [w:] Kategorie gramatyczne grup imiennych w języku polskim. Materiały konferencji Pracowni Gramatyki Współczesnej Polszczyzny Instytutu Języka Polskiego PAN. Zawoja, 13–15 XII 1974, red. R. Laskowski, Wrocław 1976, s. 43–78, 96–106.Składnia [w:] Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami, red. W. Doroszewski, B. Wieczorkiewicz, cz. II, Warszawa 1972.

Słownik języka polskiego PWN, https://sjp.pwn.pl/ [dostęp: 31.05.2023].

Urbańczyk-Adach N., Zakres użycia przyimka „dla” we współczesnej polszczyźnie, „Poradnik Językowy” 2009, z. 9, s. 16–25.

Wichrowska W., Niepoprawne skróty składniowe [w:] Dobre praktyki legislacyjne, https://rcl.gov.pl/artykul_25/ [dostęp:31.05.2023].

Wichrowska W., Osiągnąwszy pełnoletniość, majątek stał się moją własnością – o zasadach używania imiesłowowego równoważnika zdania [w:] Dobre praktyki legislacyjne, https://rcl.gov.pl/wp-content/uploads/2020/11/artykul_21.pdf [dostęp: 31.05.2023].

Wielki słownik języka polskiego PAN, red. P. Żmigrodzki, https://wsjp.pl/ [dostęp: 31.05.2023].

Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2010.

Zagórska-Brooks M., Rola liczby i rodzaju przy zgodzie niektórych podmiotów z orzeczeniem [w:] ed. L. Matejka, Linguistics and Poetics, Vol. 1, Berlin–Boston 1973, s. 59–66.

Zaron Z., Aspekty funkcjonalne polskiej kategorii rodzaju. Charakterystyka fleksyjna, Warszawa–Puńsk 2004.

Zbróg P., Budowa i składnia podmiotu szeregowego w polszczyźnie do 1939 roku, Kielce 2010.

Zbróg P., O wyrażeniach typu „mili kolega i koleżanka”, „Język Polski” 2003, z. 3, s. 181–186. 

Zbróg P., Składnia przydawki przymiotnej przy podmiocie szeregowym, „Poradnik Językowy” 2008, z. 5, s. 31–41.

Zbróg P., Tendencje w zakresie uzgadniania formy liczby orzeczenia przy podmiocie szeregowym od staropolszczyzny do współczesności, „Język Polski” 2022, z. 3, s. 40–53.

Zbróg P., Zdania z podmiotem szeregowym zawierającym liczebnik we współczesnej polszczyźnie, „Język Polski” 2007, z. 4–5, s. 294–301.

Zeifert M., Gramatyka przepisu jako przesłanka decyzji interpretacyjnej, Katowice 2019.

Zeifert M., Problem wieloznaczności składniowej w przepisach zawierających wyliczenia wierszowe, „Studia Iuridica” 2020, t. 83, s. 262–277.

Żmigrodzki P., Wielki słownik języka polskiego. Zasady opracowania (wersja 2023), https://pliki.wsjp.pl/zasady_opracowania_wsjp.pdf [dostęp: 19.04.2023