1. Wybrane zagadnienia teoretyczne

Wypowiedzenie a zdanie
 

Rodzaje zdań
Typy zdań można określić na podstawie różnych kryteriów. Jednym z nich jest stopień rozwinięcia grupy podmiotu i orzeczenia. W skład zdania nierozwiniętego wchodzi wyłącznie podmiot z orzeczeniem (np. Funkcjonariusze ćwiczą) lub samo orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie osobowej. Jeżeli zaś w zdaniu pojawiają się dodatkowe określenia (przydawki, dopełnienia czy okoliczniki), jest ono rozwinięte (np. Funkcjonariusze Inspektoratu Wewnętrznego Służby Więziennej prowadzą dokumentację czynności)

Można też podzielić zdania ze względu na liczbę występujących w nich orzeczeń: zdanie pojedyncze ma jedno orzeczenie, a zdanie złożone – co najmniej dwa orzeczenia (ale może ich być znacznie więcej). W zdaniu złożonym każda jego część zawierająca orzeczenie jest nazywana zdaniem składowym. Zdania składowe w zdaniu złożonym mogą być w stosunku do siebie równorzędne (zdania współrzędne) i nierównorzędne (w takim zdaniu złożonym mogą występować zdania nadrzędne i podrzędne). W poniższym zdaniu złożonym występują trzy zdania składowe. Zdanie 1 jest nadrzędne w stosunku do zdań 2 i 3 (zdania 2 i 3 są zatem podrzędne do zdania 1), które z kolei są względem siebie współrzędne (połączone spójnikiem lub).

Miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest [1]
miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje [2] władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone [3] wykonywanie władzy rodzicielskiej.


 

Zgodnie z klasyczną definicją:

Najprostszą metodą, żeby odróżnić zdanie od równoważnika, jest znalezienie czasownika w formie osobowej lub czasownika niewłaściwego – nie ma go w równoważniku, ale można go uzupełnić.
 

Szczególnym rodzajem równoważników są imiesłowowe równoważniki zdania podrzędnego, które szczegółowo zostały omówione w rozdziale 3.6.

Najważniejsze połączenie składniowe – związek główny – w obrębie zdania tworzą podmiot i orzeczenie. Wokół tych dwóch części zdania mogą gromadzić się różne inne wyrazy w funkcji przydawki, dopełnienia lub okolicznika. Części zdania, które są określeniami podmiotu, tworzą tzw. grupę podmiotu, a części zdania, które rozwijają orzeczenie, znajdują się w tzw. grupie orzeczenia.

Podmiot to część zdania nazywająca osobę, rzecz lub zjawisko, które wykonują jakąś czynność lub podlegają jakiemuś stanowi. Podmiot najczęściej jest wyrażony rzeczownikiem (czasem też np. przymiotnikiem czy liczebnikiem) w mianowniku i ma tę samą liczbę co orzeczenie, a m.in. w formach czasu przeszłego – także rodzaj. Taki podmiot to podmiot gramatyczny.
 

Strategia ponadregionalna przyjęta przez Radę Ministrów podlega aktualizacji.

W powyższym przykładzie podmiot jest wyrażony rzeczownikiem w liczbie pojedynczej – formę liczby pojedynczej ma zatem także orzeczenie. Poniżej z kolei podmiotem jest przymiotnik w funkcji rzeczownika.

Chorzy wymagają wsparcia merytorycznego i edukacyjnego w czasie farmakoterapii.

Podmiotem mogą być również zestawienia, czyli połączenia samodzielnych wyrazów, które stanowią pewną całość znaczeniową.

Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji kieruje działem administracji rządowej […].

Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania są dokonywane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.

Podmiot złożony z co najmniej dwóch elementów współrzędnych względem siebie to podmiot szeregowy. Jego poszczególne człony mogą być połączone bezspójnikowo (za pomocą przecinków), spójnikami: łącznym (i, oraz, a także itp.), rozłącznym (lub, albo) lub wyłączającym (ani), a także przyimkiem lub wyrażeniem przyimkowym (z, wraz z itp.).

Szpital uzdrowiskowy dla dzieci i sanatorium uzdrowiskowe dla dzieci zapewniają warunki do prowadzenia nauczania i wychowania w zakresie i na zasadach określonych w art. 128 ustawy z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe.

W powyższym przykładzie dwa rzeczowniki połączone spójnikiem łącznym i wymagają orzeczenia w liczbie mnogiej, dlatego że podmiot szeregowy jest naturalnie traktowany jako mnogi (więcej o składni podmiotu szeregowego w podrozdziale 3.1.1).

Podmiotem szeregowym może być ponadto tzw. podmiot towarzyszący złożony z co najmniej dwóch rzeczowników połączonych przyimkiem (z, ze) lub wyrażeniami typu wraz z, razem z, wspólnie z. Wszystkie człony takiego podmiotu są współrzędne, a to oznacza, że do ich połączenia można użyć także spójników łącznych (np. i, oraz).

Wybór formy orzeczenia zależy od intencji piszącego – jeśli obydwaj wykonawcy czynności są tak samo ważni w danym kontekście, orzeczenie powinno być zapisane w liczbie mnogiej, a jeśli drugi podmiot jedynie towarzyszy w czynnościach, które wykonuje lub którym podlega pierwszy podmiot, to orzeczenie przyjmuje liczbę pojedynczą.

Następna rata wraz z oprocentowaniem podlega zapłacie w terminach ustalonych przez strony w umowie.

W skład podmiotu szeregowego wchodzą wyraz rata oraz wyrażenie wraz z oprocentowaniem. Zastosowano liczbę pojedynczą orzeczenia, a to oznacza, że piszący uznaje ratę za najważniejszy element, który podlega zapłacie, a oprocentowanie jest tylko dodatkowym składnikiem tej większej całości, jaką jest rata.

W aktach prawnych zdecydowanie rzadziej niż podmiot gramatyczny występuje tzw. podmiot logiczny – wyrażony rzeczownikiem w dopełniaczu (a niekiedy także w celowniku, np. Zaszumiało jej w głowie). Najczęściej podmiot dopełniaczowy pojawia się w zdaniach, w których jest mowa o braku lub nadmiarze czegoś.

Bez umiejętności dostrzegania i pomnażania dobra wspólnego zabraknie obywatelskich więzi społecznych.

Jak widać, w powyższym zdaniu podmiot wyjątkowo nie jest mianownikowy, lecz dopełniaczowy (zabraknie [czego?] więzi).

Może się zdarzyć, że w zdaniu podmiotu w ogóle nie będzie. W takiej sytuacji mamy do czynienia ze zdaniem bezpodmiotowym, w którym orzeczenie może mieć formę 3. osoby liczby pojedynczej lub mnogiej (np. Grzmi), formę bezokolicznika (np. Widać jadący autobus) lub formę nieosobową – jak w poniższych zdaniach.

Strefy prywatności określa się podczas montażu urządzeń systemu telewizji wewnętrznej.
W roku budżetowym nie dokonano finansowania deficytu budżetu środków europejskich w ramach potrzeb pożyczkowych budżetu państwa.

W zdaniach bezpodmiotowych kategorię bezosobowości dobrze oddają czasowniki z zaimkiem zwrotnym się, a także czasowniki zakończone na -no, -to – co pokazują te dwa przykłady.

We wszystkich podręcznikach do gramatyki języka polskiego pada to samo stwierdzenie: orzeczenie to najważniejsza część zdania. Dlaczego? Jedynym warunkiem, który musi spełnić wypowiedzenie, by mogło być zdaniem, jest obecność w nim osobowej formy czasownika (choć niektóre nowsze opracowania, w tym Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, uznają za wystarczającą jakąkolwiek formę czasownika, czyli np. bezokolicznik). 

Orzeczenie to część zdania mówiąca o czynności wykonywanej przez podmiot, o stanie, w którym podmiot się znajduje, lub o zjawisku czy stanie, którym podmiot podlega. Wyróżnia się dwa typy orzeczenia: proste i złożone.

Orzeczenie proste jest wyrażone osobową formą czasownika, który łączy się bezpośrednio z podmiotem. Dostosowuje się do osoby i liczby podmiotu, a dodatkowo w czasie przeszłym i w trybie warunkowym ma końcówkę dopasowaną do rodzaju podmiotu (np. ty czytasz, mężczyźni pojechali, sarny biegały).

Tymczasowa ochrona krajowa wygasa z dniem dokonania wpisu nazwy wyrobu winiarskiego do rejestru chronionych nazw pochodzenia.

Orzeczenie wygasa jest dostosowane do podmiotu pod względem osoby i liczby (3. osoba liczby pojedynczej). Rodzaj rzeczownika nie wpływa w tym przypadku na formę czasownika (zob. „Dla zainteresowanych”).

Rzeczpospolita aktem najwyższej rangi wprowadziła powszechną tolerancję religijną oraz równość obywateli wobec prawa bez względu na wyznanie.

Orzeczenie złożone to szczególny rodzaj orzeczenia, ponieważ stanowi połączenie czasownika w formie osobowej z bezokolicznikiem lub inną częścią mowy. Mogą nią być rzeczownik w narzędniku lub przymiotnik (w tym także m.in. imiesłów przymiotnikowy, zaimek czy liczebnik porządkowy), które łączą się z podmiotem pośrednio, czyli za pomocą tzw. czasowników posiłkowych: być, stać się, zostać, zrobić się. Orzeczenie, które składa się z czasownika posiłkowego (łącznika) oraz wyrazu mającego samodzielne znaczenie (orzecznika), jest nazywane
orzeczeniem imiennym.

Postanowienie komisarza wyborczego o utworzeniu obwodów głosowania jest podstawą dla właściwego dyrektora delegatury Krajowego Biura Wyborczego do wprowadzenia danych o obwodach głosowania do Centralnego Rejestru Wyborców.

Orzeczenie jest podstawą składa się z łącznika wyrażonego osobową formą czasownika być w czasie teraźniejszym (jest) oraz z orzecznika, którym jest rzeczownik w narzędniku (czym? – podstawą). W czasie teraźniejszym podmiot postanowienie nie narzuca rodzaju czasownikowi.

W powyższym przykładzie łącznikiem jest forma osobowa czasownika zostać w czasie przeszłym (została), orzecznikiem zaś – imiesłów przymiotnikowy bierny (uchwalona). Imiesłów ten jest pochodną czasownika uchwalić, który został zamieniony na stronę bierną. Czas przeszły orzeczenia wymaga dopasowania końcówki rodzajowej do formy podmiotu, który w przypadku wyrazu ustawa narzuca rodzaj żeński.

Innym typem orzeczenia złożonego jest orzeczenie modalne – złożone z czasownika modalnego (wyrażającego stosunek nadawcy do przedstawionych stwierdzeń) oraz przyłączającego się do niego bezokolicznika. Orzeczenie to mogą tworzyć:

• nieodmienne leksemy typu wolno, trzeba pełniące funkcję czasownika (np.warto podkreślić). 

Reklama wyrobu kierowana do publicznej wiadomości w aptekach, punktach aptecznych oraz placówkach obrotu pozaaptecznego nie może ograniczać powierzchni przeznaczonej dla osób korzystających z usług danej placówki.

Przed rozpoczęciem kolejnego etapu robót geologicznych należy sporządzić dodatek do projektu robót geologicznych.

W pierwszym z powyższych zdań orzeczenie modalne składa się z czasownika modalnego (nie może), do którego został przyłączony bezokolicznik (ograniczać). Podmiotem jest zaś wyraz reklama.

Przydawka to część zdania, która jest określeniem najczęściej rzeczownika, ale niekiedy także innych odmieniających się części mowy, np. zaimka. Przydawka opisuje właściwości osób, rzeczy lub zjawisk. Odpowiada na pytania: jaki?, który?, czyj?, ile?, czego? itp.

Dopełnienie jest określeniem najczęściej czasownika (choć istnieją konteksty, w których dopełnienie może uzupełniać treść przymiotnika). Z reguły ma postać rzeczownika, któremu formę narzuca konkretny czasownik (będący wyrazem nadrzędnym). Wyróżnia się dwa rodzaje dopełnień: bliższe i dalsze.

Miejsce przy czasowniku może wypełniać nie tylko dopełnienie, lecz także okolicznik. Funkcją okolicznika – jak wskazuje nazwa – jest informowanie o różnych okolicznościach zdarzenia wyrażonego czasownikiem, np. o czasie, miejscu czy przyczynach lub skutkach danej sytuacji. Okolicznik tworzy luźne związki przynależności.

W podręcznikach do gramatyki wymienia się następujące typy okoliczników:

W przepisach prawnych widać dość wyraźnie tendencję do wydzielania okoliczników przecinkami. W § 68 w ust. 3 Zasad techniki prawodawczej znajduje się następujący zapis dotyczący formułowania przepisów upoważniających:

„1) jeżeli przepis ma upoważniać do wydania rozporządzenia, a zarazem wyznaczać upoważnianemu organowi obowiązek jego wydania: „... (nazwa organu) określi, w drodze rozporządzenia, ...” ”.

W przepisie tym zawarto wzór do wykorzystywania w przepisach prawnych, w którym okolicznik w drodze rozporządzenia zaleca się wydzielać przecinkami. Bardzo często w przecinki ujmuje się także wyrażenie w terminie... – nawet w nieskomplikowanych zdaniach. Przy konstruowaniu przepisu prawnego należy zwrócić uwagę na to, czy wprowadzone wtrącenie nie „wyprzedza” głównej treści, do której odnosi się fragment ujęty w przecinki (jak np. w zdaniu Prezes, w terminie 45 dni od zakończenia każdego kwartału, przedstawia ministrowi właściwemu do spraw gospodarki sprawozdanie z realizacji planu działania i planu finansowego Agencji w danym kwartale). Warto też zastanowić się, czy konieczne jest umieszczenie tego okolicznika w przecinkach albo po przecinku – jeśli zdanie zostanie przeredagowane i okolicznik znajdzie się na końcu (zob. podrozdziały 2.2.1 i 2.2.2, w których jest mowa o interpunkcji okoliczników, oraz podrozdział 3.5.3 o szyku okoliczników).

Omówienie poszczególnych części zdania byłoby niepełne bez przedstawienia zależności składniowych na wykresie. Rozbiór logiczny zdania pozwala ukazać ścisłe związki między wyrazami, a ponadto – wyodrębnić te jego części, które przynależą do grupy podmiotu i grupy orzeczenia. To zaś może być pomocne do ustalenia właściwej kolejności wyrazów w danym zdaniu.

Właściwy sąd rejestrowy sprawdza poprawność wypełnionych formularzy w terminie 7 dni.
 

Bańko M., Wykłady z polskiej fleksji, Warszawa 2009.

Budowa zdania [w:] M. Zeifert, Gramatyka przepisu jako przesłanka decyzji interpretacyjnej, Katowice 2019.

Hasła problemowe: podmiot, orzeczenie, przydawka, dopełnienie, okolicznik, zdanie [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2021.

Hasła problemowe: równoważniki zdań (oznajmienia), zdanie [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2010.

Jodłowski S., Rodzaje składniowych jednostek wypowiedzi, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Prace Językoznawcze”, Warszawa 1973.

Kłosińska K., Dawny imiesłów, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Dawny-imieslow;21623.html [dostęp: 29.06.2023].

Malinowski A., Polski tekst prawny. Opracowanie treściowe i redakcyjne, Warszawa 2012.

Pędzich B., Zdanie czy równoważnik zdania, https://poradniajezykowa.uw.edu.pl/porady/zdanie-czy-rownowaznik-zdania/ [dostęp: 22.06.2023].

Składnia [w:] Gramatyka opisowa języka polskiego z ćwiczeniami, cz. II, red. W. Doroszewski, B. Wieczorkiewicz, Warszawa 1972.

Zintegrowana Platforma Edukacyjna, https://zpe.gov.pl/ [dostęp: 25.05.2023].