7. Skarga konstytucyjna

Jedną z instytucji, która umożliwia obywatelom, ale także przedstawicielom strony społecznej wpływ na kształt systemu prawnego, jest możliwość zwrócenia się do TK z wnioskiem o kontrolę konstytucyjności przepisów. Uprawnienie do wniesienia skargi do TK przysługuje każdej osobie, której prawa i wolności zostały naruszone. Zakres podmiotowy i przedmiotowy skargi reguluje art. 79 Konstytucji RP.

Konstytucja 

Art. 79. 1. Każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo, na zasadach określonych w ustawie, wnieść skargę do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji. 

2. Przepis ust. 1 nie dotyczy praw określonych w art. 56.

Zasady wnoszenia skarg reguluje ustawa z dnia 30 listopada 2016 r. o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego (Dz. U. z 2019 r. poz. 2393). Rozdział 8 oddział 1 tej ustawy wskazuje, w jakim trybie jest rozpatrywana skarga konstytucyjna. Termin na wniesienie skargi wynosi 3 miesiące od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostatecznego rozstrzygnięcia. Ponieważ zgodnie z art. 36 ustawy o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego w zakresie nieuregulowanym do postępowania przed TK stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, to skarga konstytucyjna powinna odpowiadać wymogom pisma procesowego określonym w art. 126 i art. 187 ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, z odpowiednimi modyfikacjami wynikającymi ze specyfiki postępowania przed TK. Zatem poza elementami właściwymi dla każdego pisma procesowego – jakimi są m.in. określenie stron, ich adresów i adresów do doręczeń – w skardze powinien znaleźć się 

• opis naruszenia prawa i wolności, 

• wskazanie wyroku lub ostatecznej decyzji organu, która zawiera powołanie się na normę prawną niekonstytucyjną w ocenie skarżącego, 

• podanie wzorca kontroli – czyli przepisu Konstytucji RP, który w ocenie skarżącego został naruszony przez normę prawną, która stała się podstawą ostatecznej decyzji lub prawomocnego orzeczenia. 

Przesłanką skargi jest także wykazanie, że dane prawo lub wolność przynależy osobie skarżącej. Konieczne jest także wykazanie, że strona wyczerpała już całą ścieżkę zaskarżenia wyroku lub decyzji, a na drodze zwykłych środków zaskarżenia nie może uzyskać odmiennego rozstrzygnięcia swojej sprawy. Uzasadnienie skargi konstytucyjnej jest trudnym zadaniem, wymagającym wiedzy prawniczej, w tym w zakresie prawa konstytucyjnego. Dlatego art. 44 ustawy o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego powoduje, że w sprawach ze skargi obowiązuje tzw. przymus adwokacko-radcowski.

Jeżeli strona nie może ponieść kosztów pomocy prawnej, jest możliwe skorzystanie z pomocy prawnej pełnomocnika wyznaczonego z urzędu. Wyznaczenie następuje na wniosek skarżącego złożony przed sąd rejonowy miejsca zamieszkania skarżącego w trybie udzielenia pomocy prawnej z urzędu. Należy natomiast wskazać, że pełnomocnik sporządzi skargę, o ile uzna, że jest możliwe przyjęcie jej do rozpatrzenia przez TK. Jeżeli uzna, że w żądaniu skarżącego nie ma podstaw do uznania niekonstytucyjności przepisów, sporządzi opinię o bezzasadności wniesienia skargi konstytucyjnej.

Ustawa o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego 

Art. 44. 1. W zakresie sporządzenia i wniesienia skargi konstytucyjnej oraz zażalenia na postanowienie o odmowie nadania skardze konstytucyjnej dalszego biegu, a także reprezentowania skarżącego w postępowaniu przed Trybunałem istnieje obowiązek zastępstwa skarżącego przez adwokata lub radcę prawnego, chyba że skarżącym jest sędzia, prokurator, adwokat, radca prawny, notariusz, profesor lub doktor habilitowany nauk prawnych. 

2. W razie niemożności poniesienia kosztów pomocy prawnej, skarżący może złożyć do sądu rejonowego swego miejsca zamieszkania wniosek o ustanowienie dla siebie adwokata lub radcy prawnego z urzędu. 

3. Złożenie wniosku, o którym mowa w ust. 2, wstrzymuje bieg terminu do wniesienia skargi konstytucyjnej. Wznowienie biegu tego terminu następuje pierwszego dnia po dniu: 

1) doręczenia adwokatowi lub radcy prawnemu rozstrzygnięcia właściwego organu o wyznaczeniu go pełnomocnikiem skarżącego; 

2) uprawomocnienia się postanowienia sądu o oddaleniu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego; 

3) doręczenia skarżącemu postanowienia oddalającego zażalenie na postanowienie o oddaleniu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego.

Postępowanie skargowe przed Trybunałem Konstytucyjnym ma dwa etapy. Najpierw następuje wstępna weryfikacja skargi, zgodnie z przepisami oddziału 3 „Wstępna kontrola wniosków, pytań prawnych i skarg konstytucyjnych” ustawy o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego. Kontrola ma na celu weryfikację spełnienia warunków, o których mowa w art. 79 Konstytucji RP oraz w przepisach ustawy o organizacji i trybie postępowania Trybunału Konstytucyjnego. Na tym wstępnym etapie podejmowana jest decyzja, czy przyjąć skargę do rozpoznania. W drugim etapie następuje rozpatrzenie skargi i wydanie orzeczenia w sprawie.

Jeżeli Trybunał przyjmuje skargę konstytucyjną do rozpatrzenia, to następnie orzeka wyrokiem merytorycznie, co do zakresu zaskarżonych przepisów, porównując je do wskazanego wzorca kontroli. Zasadniczo istnieją trzy rodzaje rozstrzygnięć TK. Trybunał może orzec:

 • że przepis jest niezgodny z normą konstytucyjną w całości albo 

• że jest niezgodny z normą konstytucyjną w określonym zakresie,

 • przesądzić o zgodności lub braku niezgodności tego przepisu z Konstytucją RP. 

Skutkiem wyroku orzekającego niezgodność przepisu z Konstytucją RP jest utrata mocy obowiązującej tego przepisu po ogłoszeniu w odpowiednim dzienniku urzędowym wyroku TK. Przy czym zgodnie z regulacją art. 190 Konstytucji RP – zasadą jest, że orzeczenie TK wchodzi w życie z dniem ogłoszenia. Jednak TK w treści orzeczenia może zadecydować o dokonaniu odroczenia utraty obowiązującej przepisu – jednak nie dłużej niż na 18 miesięcy dla przepisów ustawy i nie dłużej niż 12 miesięcy dla innych aktów normatywnych. Wówczas przepis prawny, który TK objął zakresem w sentencji wyroku, traci swoją moc dopiero po upływie wskazanego okresu swoistego „utrzymania go w mocy”.

Konstytucja 

Art. 190. 1. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne. 

2. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach wymienionych w art. 188 podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędowym, w którym akt normatywny był ogłoszony. Jeżeli akt nie był ogłoszony, orzeczenie ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. 

3. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wchodzi w życie z dniem ogłoszenia, jednak Trybunał Konstytucyjny może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego. Termin ten nie może przekroczyć osiemnastu miesięcy, gdy chodzi o ustawę, a gdy chodzi o inny akt normatywny dwunastu miesięcy. W przypadku orzeczeń, które wiążą się z nakładami finansowymi nie przewidzianymi w ustawie budżetowej, Trybunał Konstytucyjny określa termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego po zapoznaniu się z opinią Rady Ministrów. 

4. Orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją, umową międzynarodową lub z ustawą aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. 

5. Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego zapadają większością głosów.

Wznowienie postępowania będzie skutkowało wzruszeniem dotychczasowych rozstrzygnięć, które zostały podjęte w tych sprawach, a w których zastosowano niekonstytucyjny przepis. Wznowienie postępowania nie działa jednak automatycznie. Konieczny jest wniosek osoby, wobec której wydano rozstrzygnięcie w oparciu o niekonstytucyjne przepisy. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny ustanawia podstawę odpowiedzialności cywilnej Skarbu Państwa za wydanie aktu normatywnego. Jednakże, aby dochodzić odszkodowania na tej podstawie zgodnie z art. 4171 ustawy – Kodeks cywilny, w pierwszej kolejności należy uzyskać orzeczenie o stwierdzeniu niezgodności takiego aktu z Konstytucją RP we właściwym postępowaniu, a zatem dopiero po wydaniu przez TK orzeczenia stwierdzającego niekonstytucyjność danej regulacji.

Trybunał może także stwierdzić, że przepis jest niezgodny z Konstytucją RP w określonym zakresie. Wówczas przepis traci moc w zakresie wskazanym w wyroku. Często oznacza to, że wykluczony zostaje wskazany przez TK element normy prawnej albo określony sposób interpretacji przepisu, który pozostaje w sprzeczności z konstytucyjną normą wzorcową. Przykładowo, spod działania danej regulacji wykluczona zostaje dana kategoria podmiotów albo usuwany jest jeden warunek przyznania prawa. Skutki orzeczenia niekonstytucyjności w sposób zakresowy są analogiczne do orzeczenia niekonstytucyjności przepisu wprost i polegają na utracie mocy obowiązującej albo fragmentu przepisu albo jego określonej interpretacji. Orzeczenie niezgodności z Konstytucją RP w określonym zakresie umożliwia wznowienie postępowania, jeżeli przyczyną wydania decyzji lub orzeczenia było zastosowanie normy właśnie w zakresie uznanym za niekonstytucyjny. Uzasadnienie wyroku zakresowego może także wskazywać, że celem pełnej realizacji wyroku zasadne jest podjęcie inicjatywy legislacyjnej i wskazywać, co powinno się znaleźć w projekcie aktu normatywnego wykonującego dane orzeczenie.

Trybunał może także stwierdzić, że dany przepis jest zgodny lub nie jest niezgodny z  Konstytucją RP. Stwierdzenie zgodności z Konstytucją RP zapada, kiedy zakres stosowania kontrolowanej normy nie narusza lub nie wykracza poza zakres normy konstytucyjnej wskazanej jako wzorzec kontroli. Zaś  stwierdzenie braku niezgodności wskazuje na brak związku pomiędzy kontrolowaną normą a wskazanym wzorcem kontroli. Wyrok z takimi rozstrzygnięciem w sentencji powoduje, że przepisy pozostają w systemie prawa. Natomiast w  ramach uzasadnienia takiego wyroku Trybunał Konstytucyjny przeprowadza wykładnię przedstawionych przepisów w kontekście norm konstytucyjnych, która także może stanowić inspirację do podjęcia działań legislacyjnych, jeżeli Trybunał Konstytucyjny dostrzega, przykładowo nieobjęte zakresem zaskarżenia, problemy wymagające działań legislacyjnych.

Zaskarżenie przepisu prawa do TK i uzyskanie wyroku stwierdzającego niekonstytucyjność prowadzi ostatecznie do usunięcia takiego przepisu i normy, którą on tworzy, z systemu prawa. Tym samym inicjowanie postępowań ze skargi konstytucyjnej przed TK może stanowić, obok uprawnień w trakcie procesu legislacyjnego, dodatkowe narzędzie wpływu na system prawa. Bo chociaż wyroki są wydawane w konkretnych sprawach, w przypadku naruszenia konstytucyjnych praw i wolności jednostki lub podmiotu tej wolności lub prawa, to skutek wyroku TK stwierdzającego niekonstytucyjność jest powszechny i powoduje usunięcie niekonstytucyjnej normy z całego systemu prawa. Natomiast uzasadnienia wyroków TK, zarówno stwierdzających niekonstytucyjność, jak i innych rozstrzygnięć, mogą zawierać wskazówki czy stanowić inspirację do podjęcia działań legislacyjnych, jeżeli w ramach prowadzonego postępowania TK dostrzeże potrzebę interwencji legislacyjnej. Z tych inspiracji mogą korzystać także organizacje pozarządowe w toku udziału w procedurach prawodawczych.