Ciekawostki

Słowo interpunkcja pochodzi od łacińskiego rzeczownika interpunctio, który oznaczał tyle, co ‘oddzielanie (wyrazów w zdaniu) za pomocą kropek’. Termin ten odnosił się do jednego z pierwszych znaków przestankowych w łacinie – kropki (czyli punktu), używanej po to, by zaznaczyć koniec zdania albo odcinka zdania.
Polacy przejęli znaki interpunkcyjne razem z alfabetem z łaciny. Przyjmuje się, że jako pierwszy skodyfikował je pijar Onufry Kopczyński w swojej Gramatyce dla szkół narodowych z 1789 r. Wtedy jeszcze znaki interpunkcyjne nazywano znamionami pisarskimi lub piśmiennymi. Dopiero na przełomie XIX i XX w. zaczęto pisać o znakach przestankowych lub przecinkowych. Co ciekawe, zmieniały się też nazwy tych znaków i ich liczba. Na przykład w XIX wiecznych opracowaniach poświęconych interpunkcji wymienia się aż 15 różnych znaków przestankowych: przecinek, średnik, dwukropek, krop  kę, znak zapytania, znak wykrzyknienia, nawias, wielokropek, myślnik, łącznik, znak rozmowy, odsyłacz, cudzysłów, apostrof i ustęp.
Pierwotnie polska interpunkcja miała charakter retoryczno intonacyjny. Znaki interpunkcyjne stawiano tam, gdzie była „pauza w mowie”. W XIX w. nastąpiło jednak przejście z interpunkcji opartej na intonacji do interpunkcji opartej na składni.
Obecne przepisy interpunkcyjne zawdzięczamy głównie Stanisławowi Jodłowskiemu, który w 1936 r., a później w 1955 r. przygotował Zasady pisowni polskiej i interpunkcji. Opracowane przez niego, a w 1956 r. zatwierdzone przez Komitet Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk reguły obowiązują do dziś2 .

Interpunkcja służy precyzyjnemu zaznaczeniu zależności składniowych między członami zdania pojedynczego i między elementami składowymi zdania złożonego. Za pomocą odpowiednich znaków interpunkcyjnych pokazujemy to, jak są zbudowane zdania, które składają się na tekst pisany. Sygnalizuje  my charakter wypowiedzenia (oznajmienie, pytanie, wykrzyknienie), a także zaznaczamy tekst główny i tekst poboczny. Interpunkcja pozwala nam też zwrócić uwagę czytelnika na poszczególne fragmenty tekstu, pełni więc również funkcję semantyczną⁴.

Niejednorodne części zdania odpowiadają na różne pytania (np. kto?, jaki?, co robi?, komu, czemu?, w jaki sposób?, kiedy?) i pełnią w zdaniu różne funkcje (np. podmiotu, przydawki, orzeczenia, dopełnienia i okolicznika).

To, że nie oddzielamy przecinkiem podmiotu od orzeczenia (i grupy podmiotu od grupy orzeczenia), wynika ze składniowego charakteru polskiej interpunkcji. Podmiot i orzeczenie tworzą jeden człon, jedną całostkę składniową, a ogólna zasada składniowa nakazuje używać znaków interpunkcyjnych na granicy całostek składniowych.

Poszczególne składniki podmiotu szeregowego może łączyć nie tylko pojedynczy spójnik (oraz, i, lub, albo, bądź, ani), lecz także spójnik z towarzyszącym mu innym spójnikiem lub inną częścią mowy (jak również, a także). O takim spójniku mówimy wtedy, że jest zestawiony. Składnik podmiotu szeregowego, który został wprowadzony spójnikiem zestawionym, jest równorzędny wobec poprzedzających go składników podmiotu. Dlatego nie oddzielamy go przecinkiem od orzeczenia.

Rolą dopełnienia, jak wskazuje jego nazwa, jest dopełnianie, uzupełnianie treści orzeczenia. Te dwie części zdania tworzą bardzo silny związek składniowy, zwany związkiem rządu (piszemy o nim w rozdziale 3.2). Gdy dopełnienie jest oddalone od orzeczenia, a do tego obudowane dodatkowymi określeniami, piszący może je uznać za długi ciąg wyrazów, który wymaga oddzielenia od reszty zdania. Trzeba jednak pamiętać, że o użyciu bądź pominięciu przecinka decyduje struktura formalna zdania, a nie długość jego poszczególnych części.

We współczesnej polskiej interpunkcji naczelną regułą jest brak jakichkolwiek znaków przestankowych przy pojedynczym okoliczniku. Użycie przecinka należy traktować jako odchylenie od tej podstawowej zasady. Brak znaków przestankowych przy okoliczniku wynika z jego integralnego charakteru. Ta integralność oznacza, że okolicznik jest w większości wypadków niezbędny do zrozumienia określonej struktury zdaniowej⁹. 
Trzeba też pamiętać, że po początkowych okolicznikach (tzw. okolicznikach inicjalnych) nie stawiamy przecinka, nawet jeśli w wymowie pojawia się krótka przerwa oddechowa.

Wtrącenie to fragment umieszczony w środku zdania, który jest rozwinięciem, uzupełnieniem wypowiadanej treści. Jego opuszczenie spowoduje zubożenie zawartości zdania, ale nie wypaczy jego struktury gramatycznej ani sensu. Wtrącenie zawsze wydzielamy przecinkami z obu stron.

Dopowiedzenie to fragment zdania o ubocznej, dodatkowej treści, dopisywany do jego końca. Dopowiedzenie oddzielamy od reszty zdania przecinkiem.

Pamiętaj, że rozbudowane okoliczniki, których ośrodkami są wyrażenia w przypadku, w razie, w celu, możesz zastąpić zdaniami podrzędnymi. Zamiast: w razie wszczęcia egzekucji przeciwko przedsiębiorcy podlegające  mu wpisowi do właściwego rejestru możesz napisać: jeżeli przeciwko przedsię  biorcy podlegającemu wpisowi do właściwego rejestru wszczęto egzekucję. Podobnie możesz postąpić z analizowanym wyżej okolicznikiem: w przypadku likwidacji federacji przed upływem 4 lat od dnia jej powstania. Tę rozbudowa  ną frazę możesz zastąpić zdaniem podrzędnym: jeżeli federacja została zlikwi  dowana przed upływem 4 lat od dnia jej powstania. Zdania podrzędne zawsze oddzielamy przecinkiem (będzie o tym mowa w dalszej części tego rozdziału). Nie popełnisz więc błędu interpunkcyjnego. Ponadto unikniesz ewentualnej niejednoznaczności i nadmiernej nominalizacji (o tym, czym jest nominalizacja i dlaczego należy jej unikać, przeczytasz w części 6).

Przydawka może być wyrażona różnymi częściami mowy, również połączeniem przyimka z rzeczownikiem (wyrażeniem przyimkowym, np. co do wiarygodności, o szerokości, o grubości). Pamiętaj, by takiej przydawki nie oddzielać przecinkiem od wyrazu określanego.

Z zagadnieniem szeregów przydawkowych wiąże się zagadnienie szyku elementów tego szeregu. Ważne jest tu rozróżnienie na przydawkę jakościową i gatunkującą. O przydawkach gatunkujących i jakościowych oraz o ich szyku, który w aktach prawnych bywa bardzo problematyczny, przeczytasz w pod  rozdziałach 3.5.1 i 3.5.4. W tym miejscu zaznaczmy tylko, że gdy przydawki nierównorzędne umieścimy obok siebie, to ta dalsza względem określanego rzeczownika będzie tą zawężającą znaczenie. Natomiast jeśli jedną z przyda  wek nierównorzędnych umieścimy przed rzeczownikiem, a drugą za nim, to tę stojącą za nim zwykle uważa się za szerszą znaczeniowo, a tę stojącą przed nim – za zawężającą znaczenie: współczesne prawodawstwo polskie (mamy tu na myśli jakiś wycinek prawodawstwa polskiego).

Wiemy już, że wystąpienie obok siebie dwóch przydawek (albo większej ich liczby) wymaga rozstrzygnięcia, czy są one równorzędne znaczeniowo. Od tego bowiem zależy właściwe rozumienie treści przekazu. Czasem jednak kryterium równorzędności bywa mało wyraziste. Niemniej trzeba podkreślić, że to piszący decyduje o tym, jak chce ustrukturyzować treść zdania czy danych połączeń. To do niego będzie więc należała decyzja, czy postawić przecinek. Nikt inny za niego tego nie rozstrzygnie.

Przydawka integralna to przydawka, która wyznacza zakres określanego rzeczownika (stanowi z nim ścisły związek składniowy), czyli zawęża zbiór danych przedmiotów. Jest integralnym elementem struktury zdania. Takiej przydawki nie wydziela się przecinkami (nie oddziela przecinkiem)

Przydawka dopowiadająca zaś to przydawka, która rozwija treść określanego rzeczownika, którego zakres został wyznaczony wcześniej. W praktyce jest do  powiedzeniem (wtrąceniem), a zatem elementem zewnętrznym wobec zdania. Taką przydawkę wydziela się przecinkami (oddziela przecinkiem)¹³ .

1. Niektórzy językoznawcy wskazują trzeci możliwy wariant interpunkcyjny podobnych szeregów – taki, w którym druga przydawka jest obustronnie ujęta w przecinki. Stanowi ona wówczas jednowyrazowe wtrącenie (do  powiedzenie): główny, wyznaczony, cel inflacyjny; drugi, kapitałowy, filar. W takim ujęciu wyznaczony to doprecyzowanie tego, co rozumiemy przez pojęcie główny. Natomiast kapitałowy to doprecyzowanie tego, co rozumiemy przez pojęcie drugi¹¹.

2. Możliwe są również trzyelementowe szeregi przydawek nierównorzędnych, np.: pewien ważny współczesny słownik, a nawet czteroelementowe: nasz najwybitniejszy zawodowy ciężki bokser¹² . A oto przykład trzyelementowego szeregu przydawek w akcie prawnym: ustawa z dnia 26 maja 2023 r. o kolejnym dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów.

Jeśli w danym zdaniu rozróżnienie na przydawkę integralną i dopowiadają  cą nie ma z punktu widzenia treści większego znaczenia, a do tego jest mało wyraziste, warto rozważyć oddzielenie (wydzielenie) przydawki imiesłowowej przecinkiem (przecinkami) niezależnie od tego, czy jest dopowiadająca czy integralna. Taki zabieg może być pomocny w odbiorze treści, zwłaszcza gdy zdanie jest bardzo rozbudowane lub podobnych przydawek jest w nim więcej, co często zdarza się w akcie prawnym. Przecinki pełnią wtedy funkcję porządkującą: bez szkody dla treści (lub ze znikomą szkodą) wyznaczają granice rozbudowanych określeń i ułatwiają zrozumienie przekazu14.

Gdy elementy szeregu mają liczbę pojedynczą, a przydawka – liczbę mnogą, oczywiste jest, że przydawka odnosi się do wszystkich jego członów (więcej informacji o liczbie – i rodzaju – przydawki stojącej przy szeregu podmioto  wym znajdziesz w podrozdziale 3.1.2).

Obawa, że brak przecinka przed częścią wspólną spowoduje odniesienie tej czę  ści tylko do ostatniego wyliczanego elementu, zachodzi wtedy, gdy co najmniej ostatni element szeregu ma liczbę mnogą (przydawka również ma wówczas liczbę mnogą) – tak jak w powyższych przykładach. W takim przypadku można:

• przekształcić tego rodzaju wyliczenie w wyliczenie kolumnowe z częścią wspólną wyodrębnioną myślnikiem (półpauzą),
• zamiast przecinka wstawić myślnik (półpauzę) – będzie on wskazywał, że chodzi właśnie o część wspólną, podobnie jak ma to miejsce w wyliczeniu kolumnowym,
• część wspólną powtórzyć przy każdym wyliczonym elemencie (co nie zawsze jest możliwe, często nieekonomiczne, ale czasem bywa konieczne, jeśli chcemy zachować precyzję wypowiedzi).

Interpretacja zasad dotyczących interpunkcji okolicznika nierównorzędnego nie jest jednolita (ani wśród redaktorów, ani wśród językoznawców).

W podrozdziale 2.2.1 była już mowa o tym, że nie wydziela się przecinkami (nie oddziela przecinkiem) okoliczników niejednorodnych (czyli odpowiadających na różne pytania), chyba że okolicznik ma charakter wtrącenia lub dopowiedzenia. Warto dodać, że właściwie każdy z okoliczników niejednorodnych może być w zdaniu potraktowany jako wtrącenie lub dopowiedzenie – zależy to od intencji autora tekstu. Autor nie powinien jednak nadużywać tej możliwości ani korzystać z niej automatycznie. Jeśli zaś z niej korzysta, powinien pamiętać, że wtrącenia oddzielamy przecinkami obustronnie, np.:

Dane pomiarowe z inspekcji podwodnej powinny być zapisane i przekazane w formacie plików typu .jpg, po wcześniejszym uzgodnieniu z Biurem Hydrograficznym Marynarki Wojennej, do właściwej jednostki.

W zasadzie tylko trzy konteksty dotyczące interpunkcji okoliczników nie budzą żadnych wątpliwości interpretacyjnych:

• gdy spiętrzenie okoliczników ma charakter wyliczenia, tzn. każdy z jego członów jest równorzędny i nie precyzuje znaczenia elementu poprzedza  jącego, np.: W ramach realizacji zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej w obiektach Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w biurach Agencji Wywiadu, w budynkach Centralnego Biura Antykorupcyjnego przeprowa  dza się kontrole na podstawie informacji o budowie lub przebudowie tych obiektów, biur, budynków – w takim wypadku okoliczniki oddzielamy przecinkiem;
• gdy drugi (lub kolejny) człon funkcjonuje na zasadach wtrącenia lub dopowiedzenia, np.: Wojewoda ogranicza w drodze decyzji, na wniosek Komendanta Głównego Straży Granicznej, sposób korzystania z nieruchomości, jeżeli jest to konieczne do zapewnienia właściwej realizacji inwestycji – w takim wypadku okolicznik oddzielamy przecinkiem (wydzielamy przecinkami); 
• gdy sąsiadują ze sobą okoliczniki niejednorodne, spośród których drugi (lub kolejny) nie jest wtrąceniem lub dopowiedzeniem, np.: Testy kwalifikacyjne przeprowadza egzaminator w wojewódzkim ośrodku ruchu drogowego w terminach wyznaczonych przez ministra właściwego do spraw transportu – w takim wypadku okoliczników nie oddzielamy prze  cinkiem.

To, że nie oddzielamy przecinkiem podmiotu od orzeczenia (i grupy podmiotu od grupy orzeczenia), wynika ze składniowego charakteru polskiej interpunkcji. Podmiot i orzeczenie tworzą jeden człon, jedną całostkę składniową, a ogólna zasada składniowa nakazuje używać znaków interpunkcyjnych na granicy całostek składniowych.

Poszczególne składniki podmiotu szeregowego może łączyć nie tylko pojedynczy spójnik (oraz, i, lub, albo, bądź, ani), lecz także spójnik z towarzyszącym mu innym spójnikiem lub inną częścią mowy (jak również, a także). O takim spójniku mówimy wtedy, że jest zestawiony. Składnik podmiotu szeregowego, który został wprowadzony spójnikiem zestawionym, jest równorzędny wobec poprzedzających go składników podmiotu. Dlatego nie oddzielamy go przecinkiem od orzeczenia. 

Rolą dopełnienia, jak wskazuje jego nazwa, jest dopełnianie, uzupełnianie treści orzeczenia. Te dwie części zdania tworzą bardzo silny związek składniowy, zwany związkiem rządu (piszemy o nim w rozdziale 3.2). Gdy dopełnienie jest oddalone od orzeczenia, a do tego obudowane dodatkowymi określeniami, piszący może je uznać za długi ciąg wyrazów, który wymaga oddzielenia od reszty zdania. Trzeba jednak pamiętać, że o użyciu bądź pominięciu przecinka decyduje struktura formalna zdania, a nie długość jego poszczególnych części. 

We współczesnej polskiej interpunkcji naczelną regułą jest brak jakichkolwiek znaków przestankowych przy pojedynczym okoliczniku. Użycie przecinka należy traktować jako odchylenie od tej podstawowej zasady. Brak znaków przestankowych przy okoliczniku wynika z jego integralnego charakteru. Ta integralność oznacza, że okolicznik jest w większości wypadków niezbędny do zrozumienia określonej struktury zdaniowej⁹ . 

Trzeba też pamiętać, że po początkowych okolicznikach (tzw. okolicznikach inicjalnych) nie stawiamy przecinka, nawet jeśli w wymowie pojawia się krótka przerwa oddechowa.

⁹ Zob. S. Jodłowski, Zasady interpunkcji. Podręcznik, Kraków 2002, s. 112. 

Wtrącenie to fragment umieszczony w środku zdania, który jest rozwinięciem, uzupełnieniem wypowiadanej treści. Jego opuszczenie spowoduje zubożenie zawartości zdania, ale nie wypaczy jego struktury gramatycznej ani sensu. Wtrącenie zawsze wydzielamy przecinkami z obu stron.

Dopowiedzenie to fragment zdania o ubocznej, dodatkowej treści, dopisywany do jego końca. Dopowiedzenie oddzielamy od reszty zdania przecinkiem.

Pamiętaj, że rozbudowane okoliczniki, których ośrodkami są wyrażenia w przypadku, w razie, w celu, możesz zastąpić zdaniami podrzędnymi. Zamiast: w razie wszczęcia egzekucji przeciwko przedsiębiorcy podlegającemu wpisowi do właściwego rejestru możesz napisać: jeżeli przeciwko przedsiębiorcy podlegającemu wpisowi do właściwego rejestru wszczęto egzekucję. Podobnie możesz postąpić z analizowanym wyżej okolicznikiem: w przypadku likwidacji federacji przed upływem 4 lat od dnia jej powstania. Tę rozbudowaną frazę możesz zastąpić zdaniem podrzędnym: jeżeli federacja została zlikwidowana przed upływem 4 lat od dnia jej powstania. Zdania podrzędne zawsze oddzielamy przecinkiem (będzie o tym mowa w dalszej części tego rozdziału). Nie popełnisz więc błędu interpunkcyjnego. Ponadto unikniesz ewentualnej niejednoznaczności i nadmiernej nominalizacji (o tym, czym jest nominalizacja i dlaczego należy jej unikać, przeczytasz w części 6).

Przydawka może być wyrażona różnymi częściami mowy, również połączeniem przyimka z rzeczownikiem (wyrażeniem przyimkowym, np. co do wiarygodności, o szerokości, o grubości). Pamiętaj, by takiej przydawki nie oddzielać przecinkiem od wyrazu określanego.

Z zagadnieniem szeregów przydawkowych wiąże się zagadnienie szyku elementów tego szeregu. Ważne jest tu rozróżnienie na przydawkę jakościową i gatunkującą. O przydawkach gatunkujących i jakościowych oraz o ich szyku, który w aktach prawnych bywa bardzo problematyczny, przeczytasz w podrozdziałach 3.5.1 i 3.5.4. W tym miejscu zaznaczmy tylko, że gdy przydawki nierównorzędne umieścimy obok siebie, to ta dalsza względem określanego rzeczownika będzie tą zawężającą znaczenie. Natomiast jeśli jedną z przydawek nierównorzędnych umieścimy przed rzeczownikiem, a drugą za nim, to tę stojącą za nim zwykle uważa się za szerszą znaczeniowo, a tę stojącą przed nim – za zawężającą znaczenie: współczesne prawodawstwo polskie (mamy tu na myśli jakiś wycinek prawodawstwa polskiego). 

Wiemy już, że wystąpienie obok siebie dwóch przydawek (albo większej ich liczby) wymaga rozstrzygnięcia, czy są one równorzędne znaczeniowo. Od tego bowiem zależy właściwe rozumienie treści przekazu. Czasem jednak kryterium równorzędności bywa mało wyraziste. Niemniej trzeba podkreślić, że to piszący decyduje o tym, jak chce ustrukturyzować treść zdania czy danych połączeń. To do niego będzie więc należała decyzja, czy postawić przecinek. Nikt inny za niego tego nie rozstrzygnie. 

1. Niektórzy językoznawcy wskazują trzeci możliwy wariant interpunkcyjny podobnych szeregów – taki, w którym druga przydawka jest obustronnie ujęta w przecinki. Stanowi ona wówczas jednowyrazowe wtrącenie (dopowiedzenie): główny, wyznaczony, cel inflacyjny; drugi, kapitałowy, filar. W takim ujęciu wyznaczony to doprecyzowanie tego, co rozumiemy przez pojęcie główny. Natomiast kapitałowy to doprecyzowanie tego, co rozumiemy przez pojęcie drugi¹¹. 
    
2. Możliwe są również trzyelementowe szeregi przydawek nierównorzędnych, np.: pewien ważny współczesny słownik, a nawet czteroelementowe: nasz najwybitniejszy zawodowy ciężki bokser¹². A oto przykład trzyelementowego szeregu przydawek w akcie prawnym: 
   ustawa z dnia 26 maja 2023 r. o kolejnym dodatkowym rocznym świadczeniu pieniężnym dla emerytów i rencistów.

¹¹ Dwa przymiotniki (na rozkopanej, mokrej ziemi) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/ kompedium/regula/51/ [dostęp: 15.06.2023]. 

¹² Ibidem. 

Przydawka integralna to przydawka, która wyznacza zakres określanego rzeczownika (stanowi z nim ścisły związek składniowy), czyli zawęża zbiór danych przedmiotów. Jest integralnym elementem struktury zdania. Takiej przydawki nie wydziela się przecinkami (nie oddziela przecinkiem). Przydawka dopowiadająca zaś to przydawka, która rozwija treść określanego rzeczownika, którego zakres został wyznaczony wcześniej. W praktyce jest dopowiedzeniem (wtrąceniem), a zatem elementem zewnętrznym wobec zdania. Taką przydawkę wydziela się przecinkami (oddziela przecinkiem)¹³.

¹³ „Zasada interpunkcji przydawek przymiotnych wyodrębniających została w Polsce sformułowana po raz pierwszy w r. 1935. Jest wprawdzie wzorowana na interpunkcji francuskiej, w której stosuje się przecinek przed przydawką zwaną explicatif, a pomija przed przydawką zwaną déterminatif, oparto ją jednak na rodzimej tendencji, obocznej do właściwego niektórym autorom zwyczaju stosowania przecinka przed każdym imiesłowem przymiotnym” (S. Jodłowski, Zasady interpunkcji…, op. cit., s. 104). 

Jeśli w danym zdaniu rozróżnienie na przydawkę integralną i dopowiadającą nie ma z punktu widzenia treści większego znaczenia, a do tego jest mało wyraziste, warto rozważyć oddzielenie (wydzielenie) przydawki imiesłowowej przecinkiem (przecinkami) niezależnie od tego, czy jest dopowiadająca czy integralna. Taki zabieg może być pomocny w odbiorze treści, zwłaszcza gdy zdanie jest bardzo rozbudowane lub podobnych przydawek jest w nim więcej, co często zdarza się w akcie prawnym. Przecinki pełnią wtedy funkcję porządkującą: bez szkody dla treści (lub ze znikomą szkodą) wyznaczają granice rozbudowanych określeń i ułatwiają zrozumienie przekazu¹⁴.

¹⁴ P. Zbróg, Przecinek a przydawka imiesłowowa, https://ilij.ujk.edu.pl/3500-2 [dostęp: 15.06.2023]. 

Gdy elementy szeregu mają liczbę pojedynczą, a przydawka – liczbę mnogą, oczywiste jest, że przydawka odnosi się do wszystkich jego członów (więcej informacji o liczbie – i rodzaju – przydawki stojącej przy szeregu podmiotowym znajdziesz w podrozdziale 3.1.2). 

Obawa, że brak przecinka przed częścią wspólną spowoduje odniesienie tej części tylko do ostatniego wyliczanego elementu, zachodzi wtedy, gdy co najmniej ostatni element szeregu ma liczbę mnogą (przydawka również ma wówczas liczbę mnogą) – tak jak w powyższych przykładach. W takim przypadku można: 

• przekształcić tego rodzaju wyliczenie w wyliczenie kolumnowe z częścią wspólną wyodrębnioną myślnikiem (półpauzą), 
• zamiast przecinka wstawić myślnik (półpauzę) – będzie on wskazywał, że chodzi właśnie o część wspólną, podobnie jak ma to miejsce w wyliczeniu kolumnowym, 
• część wspólną powtórzyć przy każdym wyliczonym elemencie (co nie zawsze jest możliwe, często nieekonomiczne, ale czasem bywa konieczne, jeśli chcemy zachować precyzję wypowiedzi).

Interpretacja zasad dotyczących interpunkcji okolicznika nierównorzędnego nie jest jednolita (ani wśród redaktorów, ani wśród językoznawców). 

W podrozdziale 2.2.1 była już mowa o tym, że nie wydziela się przecinkami (nie oddziela przecinkiem) okoliczników niejednorodnych (czyli odpowiadających na różne pytania), chyba że okolicznik ma charakter wtrącenia lub dopowiedzenia. Warto dodać, że właściwie każdy z okoliczników niejednorodnych może być w zdaniu potraktowany jako wtrącenie lub dopowiedzenie – zależy to od intencji autora tekstu. Autor nie powinien jednak nadużywać tej możliwości ani korzystać z niej automatycznie. Jeśli zaś z niej korzysta, powinien pamiętać, że wtrącenia oddzielamy przecinkami obustronnie, np.: 

Dane pomiarowe z inspekcji podwodnej powinny być zapisane i przekazane w formacie plików typu .jpg, po wcześniejszym uzgodnieniu z Biurem Hydrograficznym Marynarki Wojennej, do właściwej jednostki.

W zasadzie tylko trzy konteksty dotyczące interpunkcji okoliczników nie budzą żadnych wątpliwości interpretacyjnych: 

• gdy spiętrzenie okoliczników ma charakter wyliczenia, tzn. każdy z jego członów jest równorzędny i nie precyzuje znaczenia elementu poprzedzającego, np.: W ramach realizacji zadań Państwowej Inspekcji Sanitarnej w obiektach Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w biurach Agencji Wywiadu, w budynkach Centralnego Biura Antykorupcyjnego przeprowadza się kontrole na podstawie informacji o budowie lub przebudowie tych obiektów, biur, budynków – w takim wypadku okoliczniki oddzielamy przecinkiem; 
   
• gdy drugi (lub kolejny) człon funkcjonuje na zasadach wtrącenia lub dopowiedzenia, np.: Wojewoda ogranicza w drodze decyzji, na wniosek Komendanta Głównego Straży Granicznej, sposób korzystania z nieruchomości, jeżeli jest to konieczne do zapewnienia właściwej realizacji inwestycji – w takim wypadku okolicznik oddzielamy przecinkiem (wydzielamy przecinkami); 
   
• gdy sąsiadują ze sobą okoliczniki niejednorodne, spośród których drugi (lub kolejny) nie jest wtrąceniem lub dopowiedzeniem, np.: Testy kwalifikacyjne przeprowadza egzaminator w wojewódzkim ośrodku ruchu drogowego w terminach wyznaczonych przez ministra właściwego do spraw transportu – w takim wypadku okoliczników nie oddzielamy przecinkiem.

Zgodnie z Zasadami techniki prawodawczej (§ 59 ust. 1) w ustawie przepisy artykułu podzielonego na ustępy, punkty, litery, tiret i podwójne tiret powołuje się bez przecinków po kolejnych jednostkach redakcyjnych. Zasada ta dotyczy też jednostek redakcyjnych w aktach niższego rzędu. Zazwyczaj jednostki te pełnią w zdaniu funkcję rozbudowanego okolicznika miejsca: 

•  o którym mowa w art. 4 ust. 7 pkt 2 lit. a tiret pierwsze… 
• Na podstawie art. 4 ust. 9 ustawy… 
• w art. 1 w ust. 6…

Gdy spójnik a występuje w funkcji przeciwstawnej, zawsze poprzedzamy go przecinkiem – niezależnie od tego, czy wprowadza zdania składowe w wypowiedzeniu złożonym, czy łączy części zdania: O tym, czy pismo jest skargą czy wnioskiem, decyduje treść pisma, a nie jego forma zewnętrzna. 

Pamiętaj, że spójnik a może być użyty, gdy zaprzeczony jest drugi człon zdania, a nie pierwszy, np.: 

Jeżeli wskazano kilka osób uprawnionych do otrzymania sumy ubezpieczenia, a nie oznaczono udziału każdej z nich w tej sumie, ich udziały są równe. 

W sytuacji odwrotnej – gdy zaprzeczony jest pierwszy człon zdania – w drugim jako element przeciwstawny powinien wystąpić spójnik ale, lecz, np.: 

Diagności laboratoryjni, którzy nie posiadają miejsca zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, lecz jedynie wykonują na tym terenie zawód, mogą uczestniczyć w wyborach w ramach zebrania rejonowego […]. 

Użycie w tym kontekście spójnika a jest dopuszczalne tylko w normie potocznej.

Przecinka przed a nie postawimy również wtedy, gdy łączy dwie identyczne formy dla podkreślenia tego, o czym się mówi, np.: 

Pisała a pisała po całych dniach. 
Nie była nic a nic zmęczona. 
Takie przykłady można mnożyć a mnożyć. 

Często takie połączenia są utartymi zwrotami. Używamy ich w sytuacji, gdy nie odnosimy naszej wypowiedzi do konkretnej osoby, rzeczy ani do konkretnego miejsca: to a to, ten a ten, tam a tam, tyle a tyle. 

Analizowane przez nas zestawienie przydawek pojawia się w wielu aktach prawnych, co więcej – występuje w zdaniach opartych na podobnym schemacie. Należy więc zadbać o to, by miało jednolitą formę, najlepiej z neutralnym stylistycznie spójnikiem i: wszczętych i niezakończonych. To rozwiązanie jest też zgodne z Zasadami techniki prawodawczej.

Funkcję równorzędności spójnika a można poznać po tym, że dwie części zdania, które łączy, tworzą jeden związek składniowy z częścią zdania zawartą w dokończeniu (tak samo odnoszą się do niej składniowo)

Należy pamiętać, że człon wtrącony nie wchodzi w skład związku składniowego z częścią zdania zawartą w dokończeniu. Ma to szczególne znaczenie, gdy spójnikiem a jest przyłączany kolejny składnik podmiotu szeregowego i gdy trzeba nadać odpowiednią formę orzeczeniu. Zagadnienie to omawiamy szczegółowo w podrozdziale 3.1.1.

W związku z przytoczoną wyżej zasadą przecinkami oddzielamy również powtarzające się człony w utartych wyrażeniach, np. ani be, ani me; ani widu, ani słychu; ni pies, ni wydra; ni stąd, ni zowąd; ni ztego, ni z owego; ni w pięć, ni w dziewięć. 

Gdy jednak takiego powtarzającego się elementu brakuje, przecinek między oboma symetrycznymi członami należy pominąć. Dlatego piszemy: chwila moment; często gęsto; bądź co bądź; chcąc nie chcąc; na chybił trafił; rad nierad; wypisz wymaluj; koniec kropka.

W aktach prawnych spójniki z grupy i – lub – ani są bardzo często powtarzane. Wiąże się to niewątpliwie z dążeniem do precyzji tych tekstów. Trzeba jednak pamiętać, że decyzja o postawieniu bądź niepostawieniu przecinka przed powtórzonym spójnikiem zawsze powinna być poprzedzona analizą struktury zdania i powiązań semantycznych między jego poszczególnymi częściami.

Partykuła to niesamodzielny (pozbawiony samodzielnego znaczenia) wyraz (np. no, nie, tak, oby) lub cząstka „doklejana” do innych wyrazów (np. -li, -że, -by). Partykuły nadają wypowiedzeniom zabarwienie znaczeniowe lub uczuciowe. Służą wyrażaniu rozmaitych treści, np. -by tworzy tryb przypuszczający (mógłby, zrobiłby), oby wyraża życzenie (Oby tak się stało), a -że, no – nacisk (Chodźże, Chodź no). 

Spójnik również jest niesamodzielną częścią mowy, pełni jednak inną funkcję niż partykuła. Łączy elementy wypowiedzi: wyrazy w zdaniu i zdania składowe w zdaniu złożonym (nieprzypadkowo ma nazwę pochodzącą od słowa spajać). 

Pamiętaj, że zdanie złożone, w którym zdaniem podrzędnym jest zdanie pytające, kończy się kropką. Część podrzędna takiego zdania co prawda przypomina swoją formą pytanie, jest jednak tzw. pytaniem zależnym, np.: Wskaż, czy jesteś zatrudniony.

Jeżeli pierwszy spójnik czy wprowadza zdanie podrzędne, a drugi występuje między częściami zdania, przed drugim spójnikiem czy nie stawiamy przecinka. 

Jeżeli pierwszy spójnik czy wprowadza zdanie podrzędne, a drugi występuje przed kolejnym zdaniem, to przed drugim spójnikiem czy przecinek stawiamy (bez względu na to, w jakiej funkcji ten drugi spójnik występuje).

Zdanie podrzędne może wystąpić nie tylko na początku lub na końcu wypowiedzenia złożonego, ale też być wplecione w zdanie nadrzędne (lub pomiędzy zdania nadrzędne). Wydzielamy je wówczas dwoma przecinkami – otwierającym i zamykającym.

Zdanie podrzędne jest wydzielone przecinkami nawet wtedy, gdy po przecinku zamykającym występuje spójnik z grupy i – lub – ani (czyli łączny, rozłączny lub wyłączający) lub inny wskaźnik zespolenia, przed którym zwykle nie stawiamy przecinka

Zaimek który w połączeniu z wyrażeniem przyimkowym może stać za tym wyrażeniem (na drugim miejscu) w połączeniach: za pomocą którego, na podstawie którego, na mocy którego, w razie którego oraz w połączeniach mocno utartych, sfrazeologizowanych (np. w ramach którego). Więcej na ten temat znajdziesz w podrozdziale 3.5.5. 

Czasami te same lub podobne wyrażenia mają różną interpunkcję:

gdy pełnią one funkcję spójników zestawionych, to w całości należą do zdania podrzędnego i stawiamy przecinek przed nimi, 

gdy na przysłówek, zaimek lub wyrażenie przyimkowe (połączone ze spójnikiem) pada akcent zdaniowy, to pełnią one funkcję okoliczników i oddzielamy je przecinkiem od spójnika.

Często pojawiające się w aktach prawnych połączenie wyrażenia przyimkowego w przypadku ze spójnikiem gdy należy traktować jako rodzaj spójnika zestawionego. W większości wypadków właśnie taką pełni funkcję: wprowadza zdanie podrzędne (czyli wchodzi w jego skład) i ma znaczenie bliskie jeśli, o ile. Przecinek stawia się zatem przed całym tym zestawieniem (a drugi, oczywiście, po zdaniu podrzędnym, jeśli nie kończy ono całego wypowiedzenia).

Jeżeli konstrukcja w przypadku gdy stoi na początku wypowiedzenia złożonego, nie stawiamy przecinka przed gdy, tylko dopiero po całym zdaniu podrzędnym wprowadzonym tym zestawieniem.

Warto w tym miejscu przypomnieć, że samo wyrażenie przyimkowe w przypadku (już nie jako pierwszy człon spójnika zestawionego) może wchodzić w skład rozbudowanego okolicznika. O interpunkcji takich okoliczników przeczytasz w podrozdziale 2.2.1.

1. Pamiętaj, aby właściwie dobrać w pary tego rodzaju spójniki. 

2. Niektóre spójniki skorelowane wprowadzają porównania paralelne (np.zarówno..., jak i...). O tych porównaniach przeczytasz w podrozdziale 2.2.5. 

Istnieją imiesłowy przysłówkowe, które zatraciły swój czasownikowy charakter i pełnią funkcję metatekstową, funkcję okolicznika lub nawet przyimka. Mowa o często pojawiających się w aktach prawnych słowach licząc, wyjąwszy, poczynając, począwszy. Wśród językoznawców nie ma jednolitego poglądu, czy oddzielać je przecinkami. My zalecamy jednak stawiać przed tymi wyrazami przecinek (wydzielać je przecinkami), ponieważ formalnie uznaje się je za imiesłowy. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w rozdziale 3.6. 

Cyfrowy zapis godzin składa się z liczby, która oznacza godzinę, z kropki i liczby, która oznacza minuty (gg.mm), np.: 12.21.

Kropka przy liczebnikach porządkowych jest niezbędna tylko wtedy, gdy kontekst nie wskazuje jasno, czy chodzi o liczebnik porządkowy.

Warto pamiętać, że nie zapisuje się liczebników porządkowych jako liczb arabskich lub rzymskich z końcówkami fleksyjnymi.

Dwukropek stawiamy przed takim wyliczeniem, które jest poprzedzone określeniem ogólnym dotyczącym wyliczanych elementów, często wzmocnionym słowem następujące.

Jeżeli natomiast wyliczenie nie jest poprzedzone ogólnym określeniem, to nie ma konieczności stawiania dwukropka³³, a niektóre poradniki interpunkcyjne³⁴ nakazują wręcz jego pominięcie.

³³ Zgodnie z: Wielki słownik ortograficzny PWN..., op. cit., zasada 96.3. 

³⁴ Por. E. Polański, M. Szopa, E. Dereń, Poradnik interpunkcyjny…, op. cit., zasada 4.1.a. 

Wieloelementowe wyliczenie wprowadzone dwukropkiem i umieszczone po zapowiedzi ogólnej jest w gruncie rzeczy wtrąceniem (jako przykładowe wyliczenie) i musi być po ostatnim składniku wyliczenia oddzielone od reszty zdania przecinkiem (jeśli zdania nie kończy). Jeśli jednak wyliczenie nie ma charakteru przykładowego, tylko stanowi integralną część wypowiedzi, nie stawiamy przed nim przecinka (nie wydzielamy przecinkami). Więcej o interpunkcji związanej z taki jak, jak, jak na przykład przeczytasz w podrozdziale 2.2.5.

Konteksty, które nie budzą wątpliwości w odniesieniu do dwukropka: 

Dwukropek stawiamy:

•  przed wyliczeniem, które jest poprzedzone określeniem ogólnym,
• w konstrukcjach rzeczownikowych takich jak narzędzia: młotek i śrubokręt, choćby wymieniane elementy były tylko dwa i były połączone spójnikiem łącznym oraz poprzedzone jednowyrazowym określeniem ogólniejszym, 
• przed dwuelementowym wyliczeniem, którego elementy są połączone spójnikiem łącznym, jeśli poprzedza je wielowyrazowe określenie ogólniejsze, 
• po elementach wprowadzających wyliczenie: taki jak, jak, jak na przykład, gdy wyliczenie obejmuje minimum trzy składniki,
• przed wyodrębnieniem przytoczenia jakichś słów. 

Dwukropka nie stawiamy: 

• przed dwuelementowym wyliczeniem, którego elementy są połączone spójnikiem łącznym, nawet wówczas, gdy poprzedza je jednowyrazowe określenie ogólniejsze, 
• gdy orzeczenie usytuowane przed podmiotem szeregowym występuje w liczbie pojedynczej.

Skrót klawiszowy, dzięki któremu można szybko wpisać półpauzę, to Ctrl+- na klawiaturze numerycznej.

Należy uważać, żeby nie mylić półpauzy i łącznika ani nie ignorować różnic między nimi.

Przykłady pokazują, że w aktach prawnych w niejednoznacznych kontekstach używa się przecinka, który ma być znakiem tego, że przydawka określa poprzedzające ją składniki. Tymczasem wśród zasad polskiej interpunkcji żadna nie mówi o możliwości wstawienia przecinka w takich kontekstach. Nie można więc tworzyć i stosować takiej zasady na potrzeby aktów prawnych (ani żadnej innej wypracowanej na potrzeby wybranej grupy tekstów). Akty prawne muszą opierać się na ogólnopolskiej normie językowej, dlatego że ich tworzywem jest polszczyzna ogólna, a odbiorcą – potencjalnie każdy obywatel.

Tak więc zgodnie z naszą praktyką redakcyjną: 

• przedziały i relacje liczbowe zapisuje się bez spacji przed półpauzą i po niej,
• relacje innego typu zapisuje się z półpauzą ze spacjami.