Ciekawostki

To samo zdanie ze zmienionym szykiem wymagałoby orzeczenia w liczbie mnogiej. Składnikami podmiotu są co prawda rzeczowniki abstrakcyjne, ale mają one różny rodzaj gramatyczny (organizowanie – rodzaj nijaki, realizacja – rodzaj żeński): Organizowanie ćwiczeń zgodnie z planami oraz realizacja zaleceń, o których mowa w § 12 ust. 2, należą (nie: *należy) do zadań organizatora. Podany przykład jest o tyle trudny,że w zdaniu został użyty czasownik w czasie teraźniejszym – w którym następuje tzw. neutralizacja rodzaju (czyli czasownik ma taką samą formę dla wszystkich trzech rodzajów). Autor może więc łatwo przeoczyć podstawową różnicę w rodzaju wyrazów.

W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego są połączone spójnikiem lub, czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli orzeczenie: 

• nie jest imienne (w tym w stronie biernej), 

• jest w czasie teraźniejszym, przyszłym prostym lub przyszłym w formie złożonej z bezokolicznikiem

W razie problemów przy konstruowaniu zdań z podmiotem szeregowym warto pamiętać o ogólnej zasadzie stosowania formy mnogiej orzeczenia bez względu na typ spójnika łączącego składniki tego podmiotu. Zalecamy, by w pierwszej kolejności uwzględniać właśnie normę wzorcową, wymagającą przy podmiocie szeregowym orzeczenia w liczbie mnogiej. Należy także wziąć pod uwagę, że forma pojedyncza orzeczenia może okazać się rozwiązaniem doraźnym, nierzadko bowiem przepisy są nowelizowane, więc nie można wykluczyć sytuacji, że do składników podmiotu szeregowego w przyszłości zostanie dodany kolejny element, który będzie zaburzał harmonię składniową związku głównego (prawodawca będzie musiał wówczas pamiętać nie tylko o dodaniu odpowiednich wyrazów, lecz także o dostosowaniu brzmienia całego zdania pod względem gramatycznym). Jeżeli jednak piszący z jakichś powodów chce użyć orzeczenia w formie liczby pojedynczej, najpierw musi rozważyć, czy jest to możliwe ze względów gramatycznych. W tym celu może postępować np. zgodnie z poniższą instrukcją (ważne, aby odpowiadać na pytania we wskazanej kolejności i nie pominąć żadnego kroku): 

1. Czy którykolwiek ze składników podmiotu jest w liczbie mnogiej? TAK – możliwa jest wyłącznie liczba mnoga orzeczenia. NIE 2. Czy zachodzi widoczna kolizja rodzajowa między składnikami podmiotu a orzeczeniem? TAK – możliwa jest wyłącznie liczba mnoga orzeczenia. NIE  

3. Jakim spójnikiem są połączone składniki podmiotu? A lub B – możliwa jest liczba pojedyncza orzeczenia

A i B ↪ 

a) Czy szyk jest przestawny? 

TAK – możliwa jest liczba pojedyncza orzeczenia. 

NIE ↪ 

b) Czy wszystkie składniki podmiotu są abstrakcyjne?

 NIE – możliwa jest wyłącznie liczba mnoga orzeczenia. 

TAK ↪ 

c) Czy składniki podmiotu są wspólnorodzajowe? 

TAK – możliwa jest liczba pojedyncza orzeczenia. 

NIE – możliwa jest wyłącznie liczba mnoga orzeczenia.

Problem występowania oboczności form rodzajowych orzeczenia może wydawać się czysto teoretyczny, jednak podczas tworzenia i redagowania aktów prawnych nabiera on praktycznego znaczenia. Jest to związanie z dążeniem prawodawcy do ujednolicania form językowych w tekstach aktów prawnych. Konsekwencję należy zachować przynajmniej w ramach danego aktu normatywnego, ale najlepiej byłoby sprawdzać, czy nietypowy szereg nie pojawił się w innych powiązanych aktach, a szczególnie w ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw. Na przykład w rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 30 marca 2023 r. w sprawie niektórych publicznych placówek systemu oświaty konsekwentnie przyjęto formę męskoosobową dla wyrazów pozostających w związku zgody z szeregiem dzieci i młodzież (zob. przykład ze zd. 2), lecz jednocześnie nie zauważono, że w ustawie z dnia 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (będącej podstawą wydania tego aktu wykonawczego) to samo połączenie rzeczowników tworzy konstrukcje z formami w rodzaju niemęskoosobowym (co ujawnia się w sposobie uzgodnienia formy przydawki przymiotnej, np. dzieci i młodzież niepełnosprawne, niedostosowane społecznie i zagrożone niedostosowaniem społecznym, a nie: dzieci i młodzież niepełnosprawni, niedostosowani społecznie i zagrożeni niedostosowaniem społecznym)

W praktyce legislacyjnej wykształcił się zwyczaj stawiania przecinka w przypadku, gdy przydawka ma odnosić się znaczeniowo do wszystkich członów występujących przed przecinkiem. W regułach polskiej interpunkcji nie ma jednak zasady, która by mówiła, że należy wstawić przecinek przed wyrazem, który odnosi się do wszystkich wymienianych składników, a nie tylko do ostatniego w szeregu. To oznacza, że wyodrębnienie członu przydawkowego przecinkami nie może być intepretowane jako sygnał, że przydawka jest określnikiem wszystkich składników. Taki zabieg nie wyeliminuje wieloznaczności składniowej ani nie zapobiegnie powstaniu ewentualnych wątpliwości interpretacyjnych. Poza nieliczną grupą legislatorów wskazany zwyczaj nie jest znany, nie można więc oczekiwać, że przepis będzie interpretowany zgodnie ztak wyrażoną intencją. Prawodawca powinien sformułować przepis tak, aby nie budził on żadnych wątpliwości, nawet jeśli miałoby się to wiązać z powtórzeniami, które w innym typie tekstów byłyby niezręczne, ze zmianą szyku czy z całkowitym przeredagowaniem tekstu. Należy zauważyć, że stawianie przecinka przed rozbudowaną przydawką z imiesłowem przymiotnikowym wynika z innych reguł (o zagadnieniach dotyczących przydawki integralnej i dopowiadającej piszemy w podrozdziale 2.2

We współczesnym języku polskim wahania w składni rządu są wynikiem ekspansji dopełnień biernikowych przy niektórych czasownikach kosztem tradycyjnej rekcji dopełniaczowej. Ponieważ oba przypadki łączy pierwsze pytanie: kogo?,wartowyrobićwsobienawyk stawianiaobupytańjednocześnie, gdyż w praktyce jest to najpewniejsza metoda odróżniania biernika [co?] od dopełniacza [czego?]. W razie wątpliwości należy postawić zaś na formę dopełniaczową.

Czasownik bronić łączy się z dopełniaczem także wtedy, gdy mowa o zdawaniu egzaminu na koniec studiów po napisaniu wymaganej pracy: bronić [czego?] doktoratu, pracy dyplomowej, pracy magisterskiej itp. (nie: bronić [co?] doktorat, pracę dyplomową, pracę magisterską itp.).

Tradycyjnie czasownik dokonywać łączy się z nazwami oznaczającymi sprawy czy zjawiska doniosłe, bardzo ważne (np. dokonywać czynów). Wydawnictwa poprawnościowe wskazują, że bywa nadużywany w połączeniach, które mogą być zastąpione jednym czasownikiem, np. dokonywać kontroli, lepiej: kontrolować; dokonywać oceny, lepiej: oceniać; dokonywać sprzedaży, lepiej: sprzedawać; dokonywać wywozu, lepiej: wywozić itp. Więcej o cechach dobrego stylu znajdziesz w części 6.

Czasownik dopełniać/dopełnić często łączy się z takimi rzeczownikami, jak formalności, czynności. Forma tych rzeczowników w liczbie mnogiej nie będzie wskazywać, że czasownik dopełniać/dopełnić w opisywanym tu znaczeniu ma rząd dopełniaczowy, gdyż jest ona taka sama zarówno w dopełniaczu [czego?], jak i w bierniku [co?] – czynności, formalności. Dopiero forma przydawki, która pozostaje z rzeczownikiem w związku zgody, wskazuje, że do czasownika dopełniać/dopełnić jest dopasowany wyraz w dopełniaczu, a nie w bierniku (por. w zdaniach wyżej: czynności potrzebnych, formalności wywozowych, a nie: potrzebne, wywozowe).

Pamiętaj, że jeśli czasownik wymaga rzeczownika w bierniku, to zaprzeczenie tego czasownika zawsze spowoduje zmianę wymagania na dopełniacz, czyli: dopełnia się [co?] próbkę, ale: nie dopełnia się [czego?] próbki

Wątpliwości może budzić połączenie czasownika dostarczyć z rzeczownikiem informacja. Jak wskazano wyżej, jeśli informacja jest czymś niematerialnym, niepoliczalnym, a także gdy jest częścią tego, co ktoś wie, to mówimy, że ktoś dostarcza [czego?] informacji o czymś, np. Dane o osobach, które dostarczyły informacji w ramach udzielonego wywiadu środowiskowego, ujawnia się jedynie na żądanie sądu rodzinnego. Natomiast gdy informacja jest czymś jednostkowym, materialnym – jak list czy wiadomość – to powiemy, że ktoś dostarcza [co?] informację o czymś, np. Prezydent miasta dostarcza radnym informacje i materiały dotyczące sesji.

Błędna konstrukcja *mianować kogoś na kogoś powstaje w wyniku kontaminacji (czyli zmieszania) dwóch wskazanych wyżej poprawnych połączeń. Natomiast czasownik wybierać – w znaczeniu pokrewnym: ‘powołać kogoś na jakiś urząd, stanowisko, przeznaczyć do pełnienia jakiejś funkcji’ – łączy się z przyimkiem na, po którym występuje rzeczownik osobowy w bierniku (czyli: wybierać kogoś na kogoś). Konstrukcja *wybierać kogoś kimś jest zapożyczona z języka rosyjskiego, dlatego w języku polskim ciągle jest uznawana za niepoprawną.

Mechaniczne przekształcenie niepoprawnej konstrukcji *planować + bezokolicznik na poprawną planować + coś nie zawsze jest możliwe. Jeśli więc piszącemu zależy na zachowaniu bezokolicznika, musi zmienić czasownik planować na inny wyraz, np. zamierzać: 

 ×  Przedsiębiorca planuje złożyć albo złożył wniosek o udzielenie pomocy. 

✅ Przedsiębiorca zamierza złożyć albo złożył wniosek o udzielenie pomocy. 

 ×  Osoby, które planuje się powołać do jednostek wojskowych albo na stanowiska służbowe lub funkcje wojskowe, muszą spełniać następujące wymagania: […]. 

✅ Osoby, które zamierza się powołać do jednostek wojskowych albo na stanowiska służbowe lub funkcje wojskowe, muszą spełniać następujące wymagania: […].

Czasownik przestrzegać może mieć również inny schemat składniowy: przestrzegać kogoś (przed kimś/czymś albo żeby…). Trzeba jednak pamiętać, że zmiana rządu spowoduje zmianę znaczenia tego wyrazu. W połączeniu z biernikiem będzie on oznaczał ‘ostrzegać, udzielać przestrogi, upomnienia’, np. UOKiK przestrzega seniorów przed oszustami. W tekstach aktów prawnych wystąpienia czasownika przestrzegać w takim znaczeniu są jednak bardzo rzadkie. Hanna Jadacka zauważa: „Nagminne jest np. uzupełnianie treści wyrazu przestrzegać w znaczeniu ‘honorować, respektować’ dopełnieniem biernikowym, np. przepisy drogowe. Niewłaściwa składnia kieruje naszą uwagę ku znaczeniu ‘ostrzegać’ i wyzwala potrzebę rozpoznania natury domniemanego zagrożenia. Tymczasem przepisom nic nie grozi; na niebezpieczeństwo narażają się natomiast ci, którzy ich nie respektują”22.

22 H. Jadacka, Kultura języka polskiego..., op. cit., s. 161

Rzeczownik pojęcie, który zwykle w definicjach występuje z wyrazem rozumieć, wymaga dopełniacza. Por. w zdaniach wyżej: pojęcie motywowania, pojęcie podatku, pojęcie lotniska. Z mianownikiem łączy się zaś rzeczownik termin: termin „motywowanie”, termin „podatek”, termin „lotnisko”.

We współczesnej polszczyźnie można zaobserwować szerzenie się wtórnej konstrukcji z wyrazem jako. Silnie oddziałuje ona również na model czasownika uznawać. W tym przypadku niepoprawne związki powstają na wzór schematu: traktować jako coś, oceniać jako coś.

Częstym zjawiskiem jest wyrównywanie związków rządu poszczególnych wyrazów do konstrukcji, które są właściwe ich bliskoznacznikom. Przy czym im bardziej zbliżają się do siebie treści dwóch wyrazów, tym częściej następuje utożsamienie ich rekcji. Warto więc zapamiętać, że czasownik stosować – bliski znaczeniowo wyrazowi używać – ma rząd biernikowy (stosować przepisy). Z dopełniaczem łączy się natomiast czasownik nadużywać, np. rodzice nadużywają [czego?] władzy rodzicielskiej, pracownicy nadużywają [czego?] zwolnień lekarskich.

W tekstach aktów prawnych można znaleźć także konstrukcję zapewniać, aby…, np.: 

 ×  Przedsiębiorca zapewnia, aby publikowane opinie pochodziły od konsumentów, którzy używali danego produktu lub go nabyli. 

 ×  Operator ogólnodostępnej stacji ładowania zapewnia, aby w ogólnodostępnej stacji ładowania prowadził działalność co najmniej jeden dostawca usługi ładowania.

Taki schemat składniowy jest stosowany w tekstach tłumaczonych w instytucjach Unii Europejskiej. Można go uznać za element środowiskowy, tzw. brukselizm25. Trzeba jednak podkreślić, że w starannej polszczyźnie jest on nieakceptowany. Dlatego nie zalecamy przenoszenia tej konstrukcji do tekstów aktów prawnych. Jeżeli dodanie rzeczownika po czasowniku zapewniać jest trudne lub niemożliwe, lepiej użyć innego wyrazu, jak np. gwarantować, że…, pilnować tego, aby… lub dbać o to, żeby…: 

✅ Przedsiębiorca zagwarantuje, że publikowane opinie będą pochodziły od konsumentów, którzy używali danego produktu lub go nabyli. 

✅ Operator ogólnodostępnej stacji ładowania zadba o to, aby w ogólnodostępnej stacji ładowania prowadził działalność co najmniej jeden dostawca usługi ładowania.

Podstawowy problem wynika z używania przyimka dla zamiast innych poprawnych przyimków – do i na albo konstrukcji bezprzyimkowej. Już na wstępie trzeba więc wskazać, że przyimek dla jest nadużywany we współczesnej polszczyźnie (co wynika z nieumiejętnego tłumaczenia konstrukcji angielskich z przyimkiem for). Przyimki dla, do i na wyspecjalizowały się w sygnalizowaniu szczegółowych relacji celowych. Zasadniczo przyimek dla nie jest jednak wykładnikiem abstrakcyjnego celu. Wskazuje on odbiorcę (a więc najczęściej łączymy go z nazwami osobowymi) i powinien być używany w zdaniach, w których cel rozumiany jest jako pożytek (np. droga dla pieszych). Przyimek do wskazuje zastosowanie jakiegoś przedmiotu (zatem przeważnie odnosi się do nazw nieosobowych, np. materiały do budowy). Z kolei przyimek na poprzedza informację o przeznaczeniu czegoś na określony cel (np. kredyt na remont) 

Zgodnie z tradycyjną normą składniową wyrażenie syntetyczne podstawa czegoś znaczy ‘zasadniczy element, główne założenia, podwalina czegoś’ (np. podstawa działania, podstawa wnioskowania), a struktura analityczna podstawa do czegoś – ‘punkt wyjścia do jakichś działań’ (np. podstawa do dyskusji, podstawa do oskarżenia). Współcześnie jednak zaciera się różnica znaczeniowa między obiema konstrukcjami, dlatego wielu użytkowników języka ma kłopoty z odróżnianiem tych struktur. Warto więc zapamiętać, że niedopasowanie wskazanych wyżej schematów do kontekstu można uznać jedynie za usterkę niskiej rangi, natomiast użycie wyrażenia *podstawa dla będzie wyraźnym błędem składniowym

Zwróć uwagę, żeby po wyrażeniu ubezpieczenie od odpowiednio sformułować zakres tego ubezpieczenia, czyli wskazać zdarzenie powodujące szkodę. Na przykład w projekcie ustawy o ochotniczych strażach pożarnych wskazano takie ubezpieczenie: 

 ×  ubezpieczenie strażaków­ ratowników OSP i kandydatów na strażakówratowników OSP, w tym ubezpieczenie grupowe, w zakresie OC i NW od wykonywanych powierzonych zadań. Usterkę na szczęście udało się skorygować: 

✅ ubezpieczenie strażaków ratowników OSP […], w tym ubezpieczenie grupowe, od odpowiedzialności cywilnej i od następstw nieszczęśliwych wypadków, podczas wykonywania powierzonych zadań30.

30 Niepotrzebnie dostawiono jednak przecinek przed okolicznikiem (podczas…), który sugeruje, że trzy wskazane rodzaje ubezpieczeń (grupowe, OC i NW) tworzą równorzędny szereg (potraktowany jak wtrącenie). O nieoddzielaniu okoliczników przeczytasz w podrozdziale 2.2.1

Rzeczownik uzasadnienie występujewaktach prawnych takżewinnym znaczeniu – jako nazwa pisma zawierającego argumenty, które wyjaśniają powody jakiegoś postępowania. Gdy chcemy wskazać, że taki dokument jest częścią czegoś lub jest do czegoś dołączony, np. stanowi załącznik do czegoś, możemy posłużyć się innym schematem składniowym: uzasadnienie do czegoś: 

✅ Uzasadnienie do szczegółowych rozstrzygnięć dotyczących poszczególnych akwenów jest określone w załączniku nr 3 do rozporządzenia. 

✅ Ogłasza się w załączniku do niniejszego obwieszczenia uzasadnienie do wyroku Trybunału Konstytucyjnego. 

Pojawienie się takich połączeń wynika z tendencji do skrótu, której mechanizm został opisany wyżej przy rzeczowniku protokół. Na przykład wyrażenie uzasadnienie do projektu można uznać za zredukowaną konstrukcję: uzasadnienie (dołączane) do projektu. Podobną redukcję można zaobserwować także przy innych rzeczownikach, np. opinia (odnosząca się) do ustawy (zamiast: opinia o ustawie), stanowisko (odnoszące się) do rozporządzenia (zamiast: stanowisko w sprawie rozporządzenia).

W wydawnictwach poprawnościowych wskazuje się, że połączenie *warunki dla czegoś powstało w wyniku oddziaływania języka rosyjskiego na polszczyznę oficjalną i partyjną nowomowę (np. Stworzono warunki dla rozwoju szkół wiejskich) 31

31 Zob. A. Markowski, Język polski. Poradnik Profesora Andrzeja Markowskiego, Warszawa 2004, s. 300

Należy odróżnić wyrażenie typu zaangażowanie w pracę od wyrażenia zaangażowanie w pracy. W pierwszej konstrukcji po rzeczowniku występuje przydawka dopełnieniowa, która tworzy z wyrazem określanym związek rządu (w co? – w pracę), a w drugiej – przydawka okolicznikowa, zastępująca okolicznik miejsca (gdzie? – w pracy). Jak widać, zmiana schematu składniowego pociąga za sobą zmianę znaczenia. Warto odnotować, że w aktach prawnych pojawia się także obce polszczyźnie ogólnej wyrażenie: zaangażowanie czegoś (np. wydatków) – rozumiane jako przeznaczenie albo zabezpieczenie środków finansowych. W tym przypadku rzeczownik zaangażowanie nabiera więc specjalistycznego, prawnego znaczenia.

Znaczenie wyrazu analogiczny bywa mylone. Warto więc przypomnieć, że analogia oznacza podobieństwo, a nie identyczność. Niepoprawne jest zatem sformułowanie przychód uzyskany w analogicznym miesiącu roku poprzedniego, gdy chodzi o przychód uzyskany w tym samym (a nie podobnym) miesiącu poprzedniego roku.

Zwróć uwagę, że konstrukcje porównawcze, tworzone m.in. za pomocą wyrażenia coś identyczne z czymś, służą do wskazywania pewnych właściwości opisywanej rzeczy przez zestawienie jej z innym obiektem pod względem jakiejś wspólnej cechy znaczeniowej. Oba zestawione elementy muszą więc do siebie przystawać – być porównywalne. Rozpatrzmy przykładowe zdanie: 

 ×  Sposób wykonania główki opakowania niezbadanego jest identyczny jak opakowania sprawdzonego. Korekta nie może ograniczyć się wyłącznie do zmiany przyimka, gdyż otrzymalibyśmy wykolejoną logicznie konstrukcję: *sposób identyczny z opakowaniem. Jeśli pominięcie drugiego członu zaburza płaszczyznę porównania, trzeba ten człon powtórzyć: 

✅ Sposób wykonania główki opakowania niezbadanego jest identyczny ze sposobem wykonania opakowania sprawdzonego.

 Szerzej o nieuprawnionych skrótach składniowych piszemy w rozdziale 3.3