2. Interpunkcja

•  w znaczeniu zbioru znaków interpunkcyjnych służących do segmentacji tekstu oraz zasad ich używania w tekstach pisanych,

•  w znaczeniu stosowania odpowiednich znaków interpunkcyjnych w jakimś konkretnym tekście. 

W polskim systemie interpunkcyjnym mamy 10 znaków. Wśród nich są takie, które w tekstach aktów prawnych pojawiają się bardzo często lub często. To przede wszystkim przecinek, kropka, średnik, myślnik, dwukropek i cudzysłów (dwa ostatnie znaki szczególnie często są wykorzystywane w przepisach zmieniających lub w aktach zmieniających inne akty prawne). Innych znaków interpunkcyjnych używa się rzadziej, np. nawiasu, a jeszcze innych – w ogóle. W części normatywnej tekstu aktu prawnego nie występują znak zapytania, wykrzyknik ani wielokropek. Mogą one jednak sporadycznie pojawić się w różnego typu załącznikach bądź okolicznościowych uchwałach Sejmu i Senatu.

W kolejnych rozdziałach opiszemy reguły użycia tych znaków, które naszym zdaniem przysparzają legislatorom najwięcej kłopotów: przecinka, kropki, dwukropka i myślnika (półpauzy). Przegląd reguł ich stosowania poprzedzimy jednak ogólną informacją o charakterze interpunkcji w języku polskim.

Kiedy mówimy, możemy używać różnych środków, nie tylko słów. Wygłaszaniu danego tekstu towarzyszą zazwyczaj odpowiednia intonacja, modulacja rytmu i tempa mowy, nierzadko też gestykulacja. Gdy piszemy, mamy do dyspozycji jedynie znaki graficzne. Dlatego właśnie najważniejszym celem posługiwania się w tekście znakami interpunkcyjnymi jest takie uporządkowanie zapisu, żeby stał się on zrozumiały i przejrzysty dla czytającego.  

Znaki interpunkcyjne pozwalają rozczłonkować tekst, a w konsekwencji – ułatwić jego odczytanie. Służą m.in. do³:

•  oddzielania sąsiadujących członów (przecinek, średnik i kropka, która jednocześnie zamyka wypowiedzenie), 

•  wydzielania wstawek wplecionych w wypowiedzenie (te znaki występują parami – dwa przecinki, dwa myślniki, nawias),

•  zapowiadania wyliczenia (dwukropek),

•  cytowania (cudzysłów).

Polski system interpunkcyjny jest systemem składniowym, ponieważ najważniejszą rolę odgrywa w nim struktura zdania.

WAŻNE

Większość reguł użycia poszczególnych znaków interpunkcyjnych ma we współczesnej polszczyźnie charakter obowiązkowy. Przepisy te nakazują zastosowanie w tekście pisanym danego znaku interpunkcyjnego lub stanowczo tego zakazują. Są jednak też takie zasady, które mają charakter fakultatywny. Te dają piszącemu możliwość wyboru zastosowania bądź opuszczenia danego znaku.

Minister właściwy do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia może w drodze rozporządzenia określić […].

Minister właściwy do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia, może w drodze rozporządzenia określić […].

Specjalistyczna uzbrojona formacja ochronna posiada plan ochrony jednostki wojskowej sporządzony przez szefa (kierownika) komórki odpowiedzialnej za ochronę jednostki wojskowej.

Specjalistyczna uzbrojona formacja ochronna posiada plan ochrony jednostki wojskowej, sporządzony przez szefa (kierownika) komórki odpowiedzialnej za ochronę jednostki wojskowej.

Jak pokazują powyższe przykłady, ze wspomnianej możliwości korzystają również autorzy tekstów aktów prawnych. Ważne jest tylko, by wykorzystywana przez nich swoboda była poparta znajomością zasad interpunkcyjnych i świadomością konsekwencji, jakie dla znaczenia zdania niesie wstawienie bądź pominięcie danego znaku interpunkcyjnego.

Przecinek jest znakiem interpunkcyjnym, z którym piszący – również legislatorzy – mają najwięcej kłopotów. Przecinkowi też najwięcej miejsca poświęcają twórcy norm interpunkcyjnych. By się o tym przekonać, wystarczy zajrzeć do któregokolwiek słownika ortograficznego czy poradnika interpunkcyjnego – najwięcej zasad interpunkcyjnych w nich zawartych dotyczy właśnie tego znaku. Problemy z użyciem przecinka wiążą się przede wszystkim z tym, że sygnalizuje on zarówno podziały składniowe, jak i treściowe wewnątrz wypowiedzenia.

W obrębie wypowiedzenia przecinek pełni dwojaką funkcję:

•  albo oddziela składniki zdania,

•  albo wydziela ze zdania jakiś składnik.

Do oddzielenia wystarczy jeden przecinek. Aby wydzielić ze zdania jakiś składnik, potrzebne są dwa przecinki. Pierwszy nazywamy przecinkiem otwierającym, drugi – przecinkiem zamykającym.

 Konsekwentne stosowanie zasad przestankowania logiczno-składniowego jest konieczne, jeśli chcemy osiągnąć jednoznaczność tekstu. Często wyrazy i wyrażenia mogą dzięki wystąpieniu lub brakowi przecinka w ich otoczeniu znaczyć zupełnie co innego. Wpływ umiejscowienia przecinka (bądź przecinków) na rozumienie zdania obserwujemy zarówno w tekstach należących do języka ogólnego, jak i w tekstach aktów prawnych.

1.  Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: […] ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu […], podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

2.   Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: […] ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby realnie zagrażającej życiu […], podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Pominięcie zaznaczonego kolorem przecinka w pierwszym zdaniu ma niebagatelny wpływ na interpretację przepisu. Niebagatelny, bo mamy do czynienia z przepisem karnym, a usunięcie przecinka spowoduje zmianę kategorii choroby traktowanej jako ciężki uszczerbek na zdrowiu. Przecinek za wyrazem długotrwałej wyznacza bowiem granicę między częściami zdania (w analizowanym przez nas przypadku – granicę między rzeczownikami i przydawkami, które te rzeczowniki określają). Obecność znaku interpunkcyjnego sprawia, że za ciężki uszczerbek na zdrowiu uznajemy:

•  ciężką chorobę nieuleczalną lub długotrwałą,

•  chorobę realnie zagrażającą życiu.

Gdy go usuniemy, granicę między całostkami składniowymi w naturalny sposób wyznaczać będzie spójnik lub. Wówczas zaś za ciężki uszczerbek na zdrowiu uznamy:

•  ciężką chorobę nieuleczalną,

•  długotrwałą chorobę realnie zagrażającą życiu.
 

Przegląd reguł zaczniemy od wskazania związków składniowych, których nie oddziela się przecinkiem. Następnie pokażemy, kiedy przecinek w zdaniu jest niezbędny. Przyjęty przez nas podział reguł uzależnia użycie przecinka od braku spójnika bądź jego występowania. Gdy będziemy pisać o przecinku przed spójnikiem lub zaimkiem pełniącym funkcję spójnika, osobno omówimy spójniki współrzędne, a osobno – spójniki podrzędne. Każdą z tych części rozszerzymy o uwagi szczegółowe. Na koniec zajmiemy się użyciem przecinka w wyrażeniach i wypowiedzeniach porównawczych oraz w zdaniach złożonych z równoważnikami zdania.

Zgodnie z podstawową zasadą polskiej interpunkcji nie oddziela się przecinkiem niejednorodnych części zdania stanowiących związek składniowy.

A. Związek podmiotu z orzeczeniem

Przecinkiem nie oddziela się związku podmiotu z orzeczeniem – również wtedy, gdy podmiotowi zdania towarzyszą rozbudowane określenia.

  ×     Wpisanie zmian związanych z przejęciem zarządzania funduszem przez inne towarzystwo, może nastąpić dopiero po przedstawieniu zezwolenia organu nadzoru na przejęcie zarządzania tym funduszem.

  ✓     Wpisanie zmian związanych z przejęciem zarządzania funduszem przez inne towarzystwo może nastąpić dopiero po przedstawieniu zezwolenia organu nadzoru na przejęcie zarządzania tym funduszem.

  ×     Podmiot obowiązany do oznaczania znakami akcyzy wyrobów spirytusowych, wyrobów winiarskich, płynu do papierosów elektronicznych, cygar lub cygaretek, jest obowiązany w okresie 24 miesięcy od dnia otrzymania znaków nanieść je na opakowania jednostkowe wyrobów spirytusowych, wyrobów winiarskich, płynu do papierosów elektronicznych, cygar lub cygaretek […].

  ✓     Podmiot obowiązany do oznaczania znakami akcyzy wyrobów spirytusowych, wyrobów winiarskich, płynu do papierosów elektronicznych, cygar lub cygaretek jest obowiązany w okresie 24 miesięcy od dnia otrzymania znaków nanieść je na opakowania jednostkowe wyrobów spirytusowych, wyrobów winiarskich, płynu do papierosów elektronicznych, cygar lub cygaretek […].

  ×     Dyrektor Generalny Służby Więziennej, Szef IWSW albo Rektor niezwłocznie po otrzymaniu, przekazują wniosek wraz z załączonymi dokumentami do kierownika jednostki organizacyjnej Służby Więziennej, aby wydał opinię o możliwości zapewnienia odpowiedniego stanowiska służbowego.

  ✓    Dyrektor Generalny Służby Więziennej, Szef IWSW albo Rektor niezwłocznie po otrzymaniu przekazują wniosek wraz z załączonymi dokumentami do kierownika jednostki organizacyjnej Służby Więziennej, aby wydał opinię o możliwości zapewnienia odpowiedniego stanowiska służbowego.

  ×    Powołanie i odwołanie dyrektora i zastępcy dyrektora departamentu lub biura Prokuratury Krajowej oraz naczelnika Wydziału Spraw Wewnętrznych, jak również powierzenie pełnienia obowiązków w tym zakresie, należy do wyłącznej kompetencji Prokuratora Krajowego.

  ✓    Powołanie i odwołanie dyrektora i zastępcy dyrektora departamentu lub biura Prokuratury Krajowej oraz naczelnika Wydziału Spraw Wewnętrznych, jak również powierzenie pełnienia obowiązków w tym zakresie należy do wyłącznej kompetencji Prokuratora Krajowego.

  ×    Brak zgody pracownika na zmianę warunków wykonywania pracy w przypadku określonym w art. 677 § 3, a także zaprzestanie wykonywania pracy w formie telepracy na zasadach określonych w art. 678, nie mogą stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę.

  ✓    Brak zgody pracownika na zmianę warunków wykonywania pracy w przypadku określonym w art. 677 § 3, a także zaprzestanie wykonywania pracy w formie telepracy na zasadach określonych w art. 678 nie mogą stanowić przyczyny uzasadniającej wypowiedzenie przez pracodawcę umowy o pracę.

Oczywiście między podmiotem a orzeczeniem (grupą podmiotu a grupą orzeczenia) może się pojawić zdanie podrzędne. Takie zdanie – o czym będzie mowa w dalszej części tego rozdziału – zawsze (a więc i wtedy, gdy znajduje się między podmiotem a orzeczeniem) wydzielamy dwoma przecinkami.

  ×    Statek powietrzny, który wykonuje lot w przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej w sposób odbiegający od ustalonej organizacji lotu i mogący stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa wielu osób może być wezwany przez państwowy organ zarządzania ruchem lotniczym do […].

  ✓    Statek powietrzny, który wykonuje lot w przestrzeni powietrznej Rzeczypospolitej Polskiej w sposób odbiegający od ustalonej organizacji lotu i mogący stanowić zagrożenie dla bezpieczeństwa wielu osób, może być wezwany przez państwowy organ zarządzania ruchem lotniczym do […].

Trzeba też pamiętać, że jeśli po składniku podmiotu szeregowego, któremu towarzyszy zdanie podrzędne, pojawią się kolejne elementy podmiotu, po ostatnim z nich nie stawiamy przecinka.

  ×    Policjanci, którzy pełnią służbę w jednostkach organizacyjnych Policji albo w komórkach organizacyjnych właściwych do spraw ruchu drogowego, w jednostkach organizacyjnych Policji albo komórkach organizacyjnych właściwych do spraw prewencji na wodach i terenach przywodnych, oraz policjanci członkowie orkiestr, noszą czapkę, której górna część jest w kolorze białym.

  ✓    Policjanci, którzy pełnią służbę w jednostkach organizacyjnych Policji albo w komórkach organizacyjnych właściwych do spraw ruchu drogowego, w jednostkach organizacyjnych Policji albo komórkach organizacyjnych właściwych do spraw prewencji na wodach i terenach przywodnych, oraz policjanci członkowie orkiestr noszą czapkę, której górna część jest w kolorze białym.

B. Związek orzeczenia z dopełnieniem

Przecinkiem nie oddziela się związku orzeczenia z dopełnieniem – również wtedy, gdy te części zdania same wchodzą w skład związków z wyrazami, które je ściśle określają.

  ×    Wniosek o przekazanie środków na wypłaty dodatku węglowego dla gmin, wojewoda składa do ministra właściwego do spraw energii.

  ✓    Wniosek o przekazanie środków na wypłaty dodatku węglowego dla gmin wojewoda składa do ministra właściwego do spraw energii.

  ×    Niezależnie od zachowania przyznanej kategorii naukowej […] postępowania w sprawie nadania stopnia doktora i stopnia doktora habilitowanego wszczęte przed dniem włączenia dyscypliny do innej dyscypliny albo do innych dyscyplin, prowadzi się w dyscyplinie, która została włączona, na zasadach dotychczasowych do dnia zakończenia tych postępowań.

  ✓    Niezależnie od zachowania przyznanej kategorii naukowej […] postępowania w sprawie nadania stopnia doktora i stopnia doktora habilitowanego wszczęte przed dniem włączenia dyscypliny do innej dyscypliny albo do innych dyscyplin prowadzi się w dyscyplinie, która została włączona, na zasadach dotychczasowych do dnia zakończenia tych postępowań.

  ×    Decyzję w sprawie zmiany statutu otwartego lub dobrowolnego funduszu, podejmuje powszechne towarzystwo w formie uchwały walnego zgromadzenia.

  ✓    Decyzję w sprawie zmiany statutu otwartego lub dobrowolnego funduszu podejmuje powszechne towarzystwo w formie uchwały walnego zgromadzenia.

  ×    Do postępowań w sprawie ustalenia lokalizacji inwestycji mieszkaniowej wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe.

  ✓    Do postępowań w sprawie ustalenia lokalizacji inwestycji mieszkaniowej wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe.

C. Związek orzeczenia z okolicznikiem

Przecinkiem nie oddziela się związku orzeczenia z okolicznikiem.

  ×    Na czas nieobecności w sali egzaminacyjnej, osoba egzaminowana przekazuje arkusz odpowiedzi oraz zestaw pytań egzaminacyjnych zespołowi egzaminacyjnemu.

  ✓    Na czas nieobecności w sali egzaminacyjnej osoba egzaminowana przekazuje arkusz odpowiedzi oraz zestaw pytań egzaminacyjnych zespołowi egzaminacyjnemu.

  ×    Organ powierza stanowisko kandydatowi, po zasięgnięciu opinii rady szkoły lub placówki i rady pedagogicznej.

  ✓    Organ powierza stanowisko kandydatowi po zasięgnięciu opinii rady szkoły lub placówki i rady pedagogicznej.

  ×    W celu realizacji umów lub dokonania innej czynności prawnej z usługobiorcą, usługodawca może przetwarzać inne dane niezbędne ze względu na właściwość świadczonej usługi lub sposób jej rozliczenia.

  ✓    W celu realizacji umów lub dokonania innej czynności prawnej z usługobiorcą usługodawca może przetwarzać inne dane niezbędne ze względu na właściwość świadczonej usługi lub sposób jej rozliczenia.

  ×    Z chwilą wpisania funduszu do rejestru funduszy, fundusz wstępuje w prawa i obowiązki towarzystwa z tytułu umowy z depozytariuszem, o której mowa w art. 14 ust. 1 pkt 2.

  ✓    Z chwilą wpisania funduszu do rejestru funduszy fundusz wstępuje w prawa i obowiązki towarzystwa z tytułu umowy z depozytariuszem, o której mowa w art. 14 ust. 1 pkt 2.

Okoliczniki w powyższych zdaniach, czyli:

•   na czas nieobecności w sali egzaminacyjnej, 

•   po zasięgnięciu opinii rady szkoły lub placówki i rady pedagogicznej,

•   w celu realizacji umów lub dokonania innej czynności prawnej z usługobiorcą, 

•   z chwilą wpisania funduszu do rejestru funduszy,

zostały oddzielone przecinkiem od zasadniczej części zdania. Ten przecinek jest zbędny, nie mamy bowiem do czynienia ze zdaniami podrzędnymi ani z dopowiedzeniami, lecz jedynie z bardziej rozbudowanymi wyrażeniami.

  ×    W przypadku uchylenia postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego dokonanie wpisu, sąd rejestrowy z urzędu zarządza jego wykreślenie z rejestru fundacji rodzinnych.

  ✓    W przypadku uchylenia postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego dokonanie wpisu sąd rejestrowy z urzędu zarządza jego wykreślenie z rejestru fundacji rodzinnych.

  ×    W razie śmierci członka funduszu posiadającego rachunek ilościowy albo rozwiązania przez rozwód lub unieważnienia jego małżeństwa, akcje znajdujące się na rachunku ilościowym zostają wydane osobie uprawnionej.

  ✓    W razie śmierci członka funduszu posiadającego rachunek ilościowy albo rozwiązania przez rozwód lub unieważnienia jego małżeństwa akcje znajdujące się na rachunku ilościowym zostają wydane osobie uprawnionej.

Odchyleniami od przytoczonej wyżej zasady są sytuacje trojakiego rodzaju:

•    gdy w intencji autora okolicznik ma charakter wtrącenia, np.:
Otwarty fundusz przesyła członkowi funduszu informację, w trybie i formie uzgodnionych z członkiem funduszu na podstawie ust. 1, o rozpoczęciu przekazywania środków zgromadzonych na rachunku członka w związku z ukończeniem przez członka wieku niższego o 10 lat od wieku emerytalnego oraz o sposobie przekazywania środków.

•    gdy okolicznik jest dopowiadany do zasadniczo zamkniętej konstrukcji, np.:
Wymiar zwolnienia wynosi 3 dni robocze w okresie trzymiesięcznego wypowiedzenia, także w przypadku jego skrócenia na podstawie art. 361 § 1.

•      gdy znak interpunkcyjny pomaga zapobiec niewłaściwemu rozumieniu zdania; normatywiści zalecają wstawianie w takim miejscu myślnika, np.:
W przypadku likwidacji federacji przed upływem 4 lat od dnia jej powstania – jednostka uczestnicząca traci kategorię naukową albo uprawnienie nadane w trybie określonym w art. 226a ust. 1 w dyscyplinie, chyba że na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego rok likwidacji zatrudniała co najmniej 12 pracowników prowadzących działalność naukową w tej dyscyplinie.

Przecinka nie stawiamy między okolicznikami, jeżeli w zdaniu jest ich kilka i są to okoliczniki niejednorodne (np. jeden dotyczy miejsca, a drugi czasu). Okoliczniki niejednorodne można poznać po tym, że odpowiadają na różne pytania.

Zapisy zostaną uzupełnione w umowie w terminie do 7 dni w sposób ustalony ze zleceniodawcą.

•    w umowie [gdzie?] – okolicznik miejsca

•     w terminie do 7 dni [kiedy?] – okolicznik czasu

•    w sposób ustalony ze zleceniodawcą [jak?] – okolicznik sposobu

Skargę wnosi się za pośrednictwem organu nadzoru w terminie 30 dni od dnia otrzymania odmowy wydania zezwolenia.

•     za pośrednictwem organu nadzoru [jak?] – okolicznik sposobu

•    w terminie 30 dni od dnia otrzymania odmowy wydania zezwolenia [kiedy?] – okolicznik czasu
 

D. Związek rzeczownika z przydawką

Przecinkiem nie oddziela się związku rzeczownika z wyrazami, które go określają, tj. z przydawkami.

  ×    Protokół, o którym mowa w art. 138m ust. 1 pkt 1 ustawy, zawiera dane obejmujące imię i nazwisko albo nazwę, miejsce zamieszkania albo siedzibę oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP), podatnika lub podmiotu.

  ✓    Protokół, o którym mowa w art. 138m ust. 1 pkt 1 ustawy, zawiera dane obejmujące imię i nazwisko albo nazwę, miejsce zamieszkania albo siedzibę oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP) podatnika lub podmiotu.

  ×    Wydania wizy krajowej odmawia się cudzoziemcowi, gdy […] zachodzą uzasadnione wątpliwości, co do wiarygodności złożonych przez cudzoziemca oświadczeń odnośnie do celu jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej […].

  ✓    Wydania wizy krajowej odmawia się cudzoziemcowi, gdy […] zachodzą uzasadnione wątpliwości co do wiarygodności złożonych przez cudzoziemca oświadczeń odnośnie do celu jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej […].

  ×    Wokół ogrodzenia, w celu zapewnienia możliwości jego skutecznego obserwowania i patrolowania, jest zapewniona całkowicie wolna przestrzeń, o szerokości minimum 3 m po jego obu stronach.

  ✓    Wokół ogrodzenia, w celu zapewnienia możliwości jego skutecznego obserwowania i patrolowania, jest zapewniona całkowicie wolna przestrzeń o szerokości minimum 3 m po jego obu stronach.

  ×    Tablicę informacyjną wykonuje się z płyty kompozytowej, tworzywa sztucznego pleksi lub PCV, o grubości minimum 3 mm […].

  ✓    Tablicę informacyjną wykonuje się z płyty kompozytowej, tworzywa sztucznego pleksi lub PCV o grubości minimum 3 mm […].

Specjalnym typem przydawki jest przydawka dopełniająca, określająca rzeczowniki oznaczające czynności (zob. podrozdział 1.3.3). Odpowiada ona na pytania dopełnienia i tworzy z wyrazem określanym związek równie silny jak związek dopełnienia z czasownikiem. Przydawki tej nigdy nie oddzielamy przecinkiem od określanego przez nią rzeczownika.

  ×    Rada Ministrów może przyjąć rządowy program polegający na udzieleniu organom prowadzącym jednostki systemu oświaty lub szkołom funkcjonującym za granicą prowadzącym nauczanie w języku polskim, wsparcia pochodzącego ze środków Funduszu […].

  ✓    Rada Ministrów może przyjąć rządowy program polegający na udzieleniu organom prowadzącym jednostki systemu oświaty lub szkołom funkcjonującym za granicą prowadzącym nauczanie w języku polskim wsparcia pochodzącego ze środków Funduszu […].

  ×    Zadania ochronne, o których mowa w § 1, obejmują […] identyfikację i ocenę, istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków.

  ✓    Zadania ochronne, o których mowa w § 1, obejmują […] identyfikację i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych oraz sposoby eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków.

E. Inne konteksty bez przecinka

Nie stawiamy przecinka po rozpoczynających zdanie wyrażeniach odnoszących
się do wcześniejszych wypowiedzi, takich jak:
 

Niezależnie od powyższego uważa się, że dochód stanowi korzyść osiąganą przez osoby prywatne, jeśli pochodzi on z wykorzystywania podmiotu rządowego do prowadzenia działalności gospodarczej […].

W świetle powyższych ustaleń stwierdzić należy, że zebrane informacje pozwolą na bieżącą analizę sytuacji rynkowej, na podstawie której administracja państwowa będzie mogła podejmować właściwe decyzje.

W tym kontekście należy w toku nauczania przedmiotu zachęcać uczniów do prowadzenia debat oraz pracy nad projektami grupowymi.

Przecinka nie stawiamy również po wyrazach i wyrażeniach wprowadzających typu:

Ponadto sąd zarządza zamieszczenie ogłoszenia o wszczęciu egzekucji w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz na stronie internetowej Krajowej Rady Komorniczej.

Dodatkowo Traktat akcesyjny określił wymogi ustanowione dla ścieków przemysłowych ulegających biodegradacji, których Polska nie miała obowiązku stosować do dnia 31 grudnia 2010 r.

Stosownie do art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa projekt rozporządzenia został udostępniony w Biuletynie Informacji Publicznej Rządowego Centrum Legislacji.

Zgodnie z art. 5 ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. o działalności lobbingowej w procesie stanowienia prawa projekt ustawy został udostępniony na stronach urzędowego informatora teleinformatycznego – Biuletynu Informacji Publicznej Ministerstwa Infrastruktury z dniem przekazania go do uzgodnień międzyresortowych.

Na zasadzie odstępstwa od przepisów pkt 3.3 substancje lub mieszaniny zaklasyfikowane jako rakotwórcze, mutagenne lub działające szkodliwie na rozrodczość […] mogą być używane w zabawkach, w częściach składowych zabawek lub w mikrostrukturalnie odrębnych częściach zabawek […].

Nie stawiamy przecinka przed skrótem itd. (odczytywanym jako i tak dalej) ani przed skrótem itp. (odczytywanym jako i tym podobnie, i tym podobne).

  ×    W przypadku gdy wykaz, o którym mowa w pkt 2.1, zawiera odesłanie do konkretnej wersji dokumentu (identyfikowanej przez datę publikacji, numer edycji, numer wersji, itd.), nie stosuje się kolejnych wersji tego dokumentu.

  ✓    W przypadku gdy wykaz, o którym mowa w pkt 2.1, zawiera odesłanie do konkretnej wersji dokumentu (identyfikowanej przez datę publikacji, numer edycji, numer wersji itd.), nie stosuje się kolejnych wersji tego dokumentu.

  ×    Do realizacji celu, o którym mowa w ust. 1, niezbędne jest […] określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego, itp.

  ✓    Do realizacji celu, o którym mowa w ust. 1, niezbędne jest […] określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp.

Wyjątkiem jest sytuacja, gdy używamy obu skrótów obok siebie. Wówczas przecinek stawiamy między nimi.

Na terenach stanowiących przestrzenie publiczne i przestrzenie ogólnodostępne obowiązuje nakaz stosowania w granicach jednego terenu jednakowych elementów wyposażenia powtarzalnego, takiego jak: ławki, latarnie, kosze na śmieci, donice kwietnikowe, barierki, słupki itd., itp.

W tekstach aktów prawnych są to jednak sytuacje bardzo rzadko spotykane.

W zdaniu złożonym przecinek dzieli poszczególne zdania pojedyncze, a tym samym dzieli orzeczenia, które są ośrodkiem zdania pojedynczego:

Przedłużenie czasu pełnienia czynności lotniczych przed przerwą i po przerwie nie może przekraczać 8 godzin, przedłużony w ten sposób okres pełnienia czynności lotniczych nie może być dłuższy niż 18 godzin.

W zdaniu pojedynczym przecinek stawia się między połączonymi bezspójnikowo jednorodnymi (takimi samymi składniowo, tj. pełniącymi w zdaniu tę samą funkcję) częściami zdania. Mowa tutaj o szeregach: podmiotów, dopełnień (tego samego typu), przydawek (równorzędnych), okoliczników (tego samego typu). Przypomnijmy, że przecinkami nie oddziela się części niejednorodnych.

A. Szereg podmiotów

Przecinkiem oddziela się elementy szeregu podmiotów:

W posiedzeniu mają prawo wziąć udział prokurator, skazany, jego obrońca, sądowy kurator zawodowy, osoba godna zaufania [...].
Deklarację weryfikacji WE podsystemu wystawiają producent podsystemu, zarządca, przewoźnik kolejowy, użytkownik bocznicy kolejowej, dysponent, importer, wykonawca modernizacji, inwestor […].

B. Szereg dopełnień

Przecinkiem oddziela się elementy szeregu dopełnień tego samego typu, czyli bliższych albo dalszych:

Do najczęściej stwierdzanych nieprawidłowości zalicza się nieprzedstawienie prawidłowego aktualnego wyniku badania wody, nieprawidłowe przechowywanie i segregowanie żywności, brak odzieży ochronnej, brak odpowiednich szafek na odzież ochronną.

Operator lotniczy zgłasza Prezesowi Urzędu każdy wypadek z materiałami niebezpiecznymi, incydent z materiałami niebezpiecznymi oraz zdarzenie z materiałami niebezpiecznymi.

Postawienie przecinka lub jego pominięcie w szeregach dopełnieniowych może wpływać na interpretację logiczną treści (nie tylko zresztą w nich – o czym była już mowa). Przyjrzyjmy się różnym wariantom interpunkcyjnym poniższych zdań:

Po ogólnych i szczegółowych przepisach merytorycznych zamieszcza się w akcie prawnym także inne przepisy merytoryczne, tj. przepisy zmieniające, przepisy obowiązujące.

Po ogólnych i szczegółowych przepisach merytorycznych zamieszcza się w akcie prawnym także inne przepisy merytoryczne, tj. przepisy zmieniające przepisy obowiązujące.

W pierwszym wariancie interpunkcyjnym powyższego zdania (przecinek po zmieniające) mamy do czynienia z dwoma dopełnieniami tego samego typu, czyli z dwoma rodzajami przepisów merytorycznych: zmieniającymi i obowiązującymi. W drugim zaś wariancie (brak przecinka) mamy do czynienia z jednym dopełnieniem wraz z wyrazami je określającymi, czyli z jednym rodzajem przepisów merytorycznych – charakteryzujących się tym, że zmieniają one przepisy obowiązujące.

Rozporządzenie określa informacje, które są niezbędne do opracowania aktualizacji i oceny wykonalności planów przymusowej restrukturyzacji […].

Rozporządzenie określa informacje, które są niezbędne do opracowania, aktualizacji i oceny wykonalności planów przymusowej restrukturyzacji […].

W pierwszym wariancie interpunkcyjnym powyższego zdania (brak przecinka po opracowania) mamy do czynienia z jednym dopełnieniem wraz z wyrazami je określającymi, czyli z opracowaniem [czego?] aktualizacji i [czego?] oceny. W drugim wariancie zaś (przecinek po opracowania) mamy do czynienia łącznie z aż trzema dopełnieniami tego samego typu, czyli z opracowaniem, aktualizacją i oceną.

C. Szereg przydawek

1.     Przecinkiem oddziela się elementy szeregu przydawek równorzędnych, czyli takich, które odnoszą się do wyrazu określanego niezależnie jedna od drugiej:

W trzeciej, czwartej, ósmej i dziesiątej rubryce należy wstawić znak X.

Stosuje się przepisy ustawy z dnia 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin

2.     Nie oddziela się przecinkiem przydawek nierównorzędnych, czyli takich, z których jedna (o węższym znaczeniu) określa grupę złożoną z wyrazu określanego i drugiej przydawki (o szerszym znaczeniu):

Symbol MN43 oznacza teren zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej.
(zabudowy mieszkaniowej) ¹⁰ → jednorodzinnej

podmiot nieaktywny wykreślony z rejestru VAT
(podmiot nieaktywny) → wykreślony z rejestru VAT

współczesne polskie prawodawstwo
współczesne ← (polskie prawodawstwo)

przewozy krajowe kolejowe 
(przewozy krajowe) → kolejowe
 

W powyższych przykładach jedna przydawka (ta stojąca dalej od rzeczownika) określa całość złożoną z drugiej przydawki i określanego rzeczownika. Mamy tutaj do czynienia nie z dwiema niezależnymi od siebie (równoważnymi) cechami, tylko z dodatkowym zawężeniem pewnego zbioru przedmiotów charakteryzujących się jakąś cechą wyjściową. A zatem – odnosząc się do powyższych przykładów – spośród zabudowy mieszkaniowej wyodrębniamy dodatkowo tę jednorodzinną (istnieje jeszcze wielorodzinna). Spośród podmiotów nieaktywnych wyodrębniamy dodatkowo te wykreślone z rejestru VAT (istnieją niewykreślone). W ramach polskiego prawodawstwa wskazujemy na to współczesne (a nie historyczne). W ramach zaś przewozów krajowych odnosimy się do kolejowych (poza nimi istnieją np. lotnicze). Zależność między zbiorami cech wygląda następująco:

Rozstrzygnięcie dotyczące równorzędności przydawek jest konieczne w poniższych zdaniach:

Takie działanie w żaden sposób nie wpływa na główny[,] wyznaczony cel inflacyjny banku centralnego.

Schemat ustrukturyzowania przydawek może być w tym przypadku dwojaki:

•    główny, wyznaczony ← cel

•    główny ← (wyznaczony cel)

W pierwszym wariancie (z przecinkiem) cel ma dwie cechy: jest główny i wyznaczony. W drugim natomiast (bez przecinka) – odnosimy się do głównego celu spośród wyznaczonych.

Część składki na ubezpieczenie jest odprowadzana do otwartych funduszy emerytalnych, stanowiących drugi[,] kapitałowy filar ubezpieczeń społecznych.

Również w powyższym zdaniu schemat może być dwojaki:

•      drugi, kapitałowy ← filar

•      drugi ← (kapitałowy filar)

W pierwszym wariancie (z przecinkiem) filar ma dwie cechy: jest kapitałowy i drugi. W drugim zaś (bez przecinka) – odnosimy się do drugiego filaru spośród kapitałowych.

Zdarza się, że jedna z przydawek nierównorzędnych jest przydawką imiesłowową rozwiniętą (czyli przydawką przymiotną wyrażoną imiesłowem przymiotnikowym wraz z określeniami). Taka przydawka pojawia się zresztą w przykładach omawianych poprzednio: podmiot nieaktywny wykreślony z rejestru VAT. A oto inne tego typu wyrażenia:

wydatki inwestycyjne poniesione na budowę sieci szerokopasmowej

(wydatki inwestycyjne) → poniesione na budowę sieci szerokopasmowej

W powyższym przykładzie chodzi o te spośród wydatków inwestycyjnych, które poniesiono na budowę sieci szerokopasmowej (inne wydatki inwestycyjne poniesiono bowiem na inne inwestycje).

choroba zakaźna podlegająca obowiązkowi zwalczania

(choroba zakaźna) → podlegająca obowiązkowi zwalczania

W tym przykładzie natomiast mowa jest o tych chorobach spośród zakaźnych, które podlegają obowiązkowi zwalczania (nie wszystkie bowiem podlegają).

Uwagi szczegółowe

Przydawka integralna a przydawka dopowiadająca
O przydawce integralnej lub dopowiadającej zwykle mówimy w odniesieniu do imiesłowowej przydawki rozwiniętej.

Była mowa o tym, że przydawka imiesłowowa może wystąpić w charakterze przydawki nierównorzędnej, np.: podmiot nieaktywny wykreślony z rejestru VAT, choroba zakaźna podlegająca obowiązkowi zwalczania. W takich zestawieniach można by ją nazwać również integralną, gdyby nieco poszerzyć powyższą definicję przydawki integralnej i przyjąć, że niekiedy wyznacza ona zakres nie tylko samego rzeczownika, ale też pewnej całości znaczeniowej złożonej z rzeczownika i pierwszej przydawki (podmiot nieaktywny, choroba zakaźna). Pojawia się jednak pytanie o to, czy – i kiedy – tego typu imiesłowową przydawkę obustronnie wydzielić przecinkami. To pytanie pojawia się również wówczas, gdy imiesłowowa przydawka rozwinięta występuje obok określanego rzeczownika jako jedyna.

Przeanalizujmy to na przykładzie:
Inwestycje opisane w załączniku nr 3 do rozporządzenia znacząco poprawią komfort życia mieszkańców powiatu.

W powyższym zdaniu brak przecinków wokół imiesłowowej przydawki rozwiniętej oznacza, że mamy do czynienia z przydawką integralną. Niesie to ze sobą określoną interpretację treści: w zdaniu chodzi nie o wszystkie inwestycje, a tylko o te, które zostały opisane w załączniku nr 3. A zatem zawężono zbiór inwestycji do tych opisanych w załączniku nr 3 (w domyśle: istnieją jakieś nieopisane w tym załączniku). Usunięcie tej przydawki nie tyle zubożyłoby treść zdania, co pozbawiło je pierwotnego (zamierzonego) sensu.

Rozważmy jednak wersję z przecinkami:
Inwestycje, opisane w załączniku nr 3 do rozporządzenia, znacząco poprawią komfort życia mieszkańców powiatu.

Tutaj nasza przydawka jest dopowiadająca. Stanowi doprecyzowanie tego, co mamy na myśli, mówiąc o inwestycjach. To dopowiedziana informacja na ich temat – niejako od początku wpisana w słowo inwestycje: w danym powiecie najwyraźniej nie ma innych inwestycji niż te opisane w załączniku nr 3. Taki element, zewnętrzny wobec reszty zdania (co nie znaczy, że treściowo zawsze mniej istotny), moglibyśmy wykreślić bez szkody dla pierwotnego sensu przekazu, choć może ze szkodą dla jego precyzji.

Często przydawki dopowiadające mają charakter definicji:
Określa się wymagania szczególne w zakresie eksploatacji zbiorników ciśnieniowych z wykładzinami antykorozyjnymi, służącymi do ochrony ścianek zbiornika przed chemicznym działaniem płynu, izolacyjnymi, służącymi do ochrony ścianek zbiornika przed przekroczeniem temperatury dopuszczalnej, antyerozyjnymi, chroniącymi ścianki zbiornika przed mechanicznym ich zużyciem.

W powyższe wypowiedzenie złożone wpleciono przydawki imiesłowowe, które jedynie uzupełniają to, co zasygnalizowano wcześniej za pomocą zestawienia rzeczownika z pierwszą przydawką. Wymieniono tutaj bowiem trzy rodzaje wykładzin i przy każdym z tych rodzajów dodano wyjaśnienie, do czego on służy. Są to właściwie definicje tych wykładzin wplecione w tekst. Usunięcie przydawek imiesłowowych ze zdania wprawdzie zubożyłoby je treściowo (odbiorca musiałby gdzie indziej poszukać informacji na temat zastosowania tych typów wykładzin), ale nie pozbawiłoby go zamierzonego sensu:

Określa się wymagania szczególne w zakresie eksploatacji zbiorników ciśnieniowych z wykładzinami antykorozyjnymi, izolacyjnymi, antyerozyjnymi.

Wyobraźmy sobie jednak (czysto hipotetycznie), że wśród wykładzin antykorozyjnych istnieją takie, które służą do ochrony ścianek zbiornika przed chemicznym działaniem płynu, oraz takie, które służą do ochrony dna zbiornika przed chemicznym działaniem płynu. Jeżeli mówimy np. tylko o tych, które ochraniają ścianki, dokonujemy zawężenia zbioru wszystkich wykładzin antykorozyjnych, a nasza przydawka jest przydawką integralną, nie zaś dopowiadającą. Wtedy przecinek trzeba by pominąć:

Określa się wymagania szczególne w zakresie eksploatacji zbiorników ciśnieniowych z wykładzinami antykorozyjnymi służącymi do ochrony ścianek zbiornika przed chemicznym działaniem płynu.

Inne przykłady interpunkcji przydawek integralnych: 

  ×    Do wymiany korespondencji dotyczącej postępowań, wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, […] stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 135 w brzmieniu dotychczasowym.

  ✓    Do wymiany korespondencji dotyczącej postępowań wszczętych i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy […] stosuje się przepisy ustawy zmienianej w art. 135 w brzmieniu dotychczasowym.

  ×    Do obowiązków podmiotów, które uzyskały zezwolenie, o którym mowa w art. 67 ust. 1, należy uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków, zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym.

  ✓    Do obowiązków podmiotów, które uzyskały zezwolenie, o którym mowa w art. 67 ust. 1, należy uczestnictwo w badaniach naukowych, które mają na celu ochronę gatunków zagrożonych wyginięciem w stanie wolnym.

  ×    Ważne jest, aby podmiotom tym zapewnić profesjonalne doradztwo i wsparcie ze strony organizacji, specjalizujących się w pracach na rzecz efektywności energetycznej i niskoemisyjności.

  ✓    Ważne jest, aby podmiotom tym zapewnić profesjonalne doradztwo i wsparcie ze strony organizacji specjalizujących się w pracach na rzecz efektywności energetycznej i niskoemisyjności.

  ×     rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 maja 2023 r. w sprawie wysokości środków finansowych w 2023 r. dla jednostek ochrony przeciwpożarowej, działających w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego

  ✓    rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 17 maja 2023 r. w sprawie wysokości środków finansowych w 2023 r. dla jednostek ochrony przeciwpożarowej działających w ramach krajowego systemu ratowniczo-gaśniczego

W powyższych przykładach przydawki imiesłowowe nie mają charakteru dopowiadającego, ponieważ stanowią integralną część informacji. W niektórych z tych zdań są one drugą przydawką stojącą przy rzeczowniku, co nie pozbawia ich statusu integralnych (choć można je nazwać również nierównorzędnymi).

W tekstach aktów prawnych znacznie mniej jest przykładów zdań, które zawierają niebudzącą wątpliwości przydawkę dopowiadającą. Może dlatego, że wszelkie tego typu określenia są najczęściej kluczowe z punktu widzenia treści przekazu. Poniżej przykład na oczywistą przydawkę dopowiadającą:

Rada Grupy Polskiego Funduszu, zwana dalej „Radą”, jest ciałem koordynującym funkcjonowanie Grupy Polskiego Funduszu Rozwoju.

Inne przykłady interpunkcji przydawek dopowiadających:

  ×     Zdaniem organu nadzoru przedmiotowa uchwała wydana na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz art. 13 ust. 1 ustawy o bibliotekach stanowi akt kierownictwa wewnętrznego i nie podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym Województwa Kujawsko Pomorskiego.

  ✓    Zdaniem organu nadzoru przedmiotowa uchwała, wydana na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej oraz art. 13 ust. 1 ustawy o bibliotekach, stanowi akt kierownictwa wewnętrznego i nie podlega publikacji w Dzienniku Urzędowym Województwa Kujawsko Pomorskiego.

W zdaniu powyżej mowa jest o przedmiotowej uchwale, czyli takiej, która została wskazana wcześniej, a skoro tak, to informacja o tym, na jakiej podstawie została ona wydana, jest jedynie uzupełnieniem informacji na jej temat.

  ×     Określone w uchwale ustalenia dotyczące zasad modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej (uzbrojenia terenu) zawarte w § 12 uchwały stanowią powtórzenie i modyfikację przepisów ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze.

  ✓    Określone w uchwale ustalenia dotyczące zasad modernizacji, rozbudowy i budowy systemów komunikacji i infrastruktury technicznej (uzbrojenia terenu), zawarte w § 12 uchwały, stanowią powtórzenie i modyfikację przepisów ustawy z dnia 3 lipca 2002 r. – Prawo lotnicze.

W zdaniu powyżej mowa jest o ustaleniach określonych w uchwale, a zatem późniejsze wskazanie, że są one zawarte w § 12 tej uchwały, to doprecyzowanie, gdzie dokładnie się znajdują.

Czasem jednak zdarza się, że różnica znaczeniowa między przydawką dopowiadającą a integralną jest nieuchwytna lub nie odgrywa większej roli z punktu widzenia zasadniczego przekazu:

Wielkość indywidualnej kwoty połowowej danego gatunku organizmu morskiego podlegającego wymianie nie może przekroczyć pozostałej do odłowienia indywidualnej kwoty połowowej tego gatunku[,] określonej w specjalnym zezwoleniu połowowym wydanym armatorowi na dany rok kalendarzowy.

Zwróćmy uwagę na zaproponowany przecinek. Oczywiście czym innym jest kwota połowowa określona w specjalnym zezwoleniu połowowym, a czym innym kwota połowowa, określona w specjalnym zezwoleniu połowowym. Pierwsza to właśnie ta i tylko ta spośród innych – określonych być może w innych dokumentach. Druga natomiast to po prostu kwota połowowa, jedna (nie ma innych, a przynajmniej brak informacji na ten temat), o której wiadomo, że jest określona w specjalnym zezwoleniu połowowym (co niejako dodatkowo sygnalizujemy). Jednak w tym wypadku taka różnica znaczeniowa nie musi być bardzo istotna. Tak czy inaczej chodzi przecież o kwotę połowową, którą określono w specjalnym zezwoleniu. Natomiast to, czy ta kwota jest jedna, czy jest ich więcej, raczej nie ma praktycznego znaczenia z punktu widzenia głównego przekazu zdania i wobec tego nie będzie wymagało tak szczegółowej analizy znaczeniowej. A zatem oba warianty interpunkcyjne powyższego zdania wydają się dopuszczalne (jeśli nie ma jakichś przeciwwskazań interpretacyjnych wynikających z całego tekstu lub jeszcze szerszego kontekstu).

Należy pamiętać o tym, że przydawki dopowiadające wplecione między inne człony zdania ujmuje się w przecinki obustronnie:

  ×     Specjalistyczna uzbrojona formacja ochronna posiada następujące dokumenty: […] plan ochrony jednostki wojskowej, sporządzony przez szefa (kierownika) komórki odpowiedzialnej za ochronę jednostki wojskowej i zatwierdzony przez dowódcę jednostki wojskowej lub wyciąg z tego planu.

  ✓    Specjalistyczna uzbrojona formacja ochronna posiada następujące dokumenty: […] plan ochrony jednostki wojskowej, sporządzony przez szefa (kierownika) komórki odpowiedzialnej za ochronę jednostki wojskowej i zatwierdzony przez dowódcę jednostki wojskowej, lub wyciąg z tego planu.

Jakie konsekwencje ma postawienie tylko jednego przecinka – przed przydawką – pokazuje poniższy przykład:

  ×     Bez względu na postanowienia ust. 1 i 2 tego artykułu dochód, osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Umawiającym się Państwie z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw będzie zwolniony od opodatkowania w tym drugim Umawiającym się Państwie.

W przytoczonym zdaniu jeden przecinek (po dochód) to błąd interpunkcyjny. Oddziela on bowiem podmiot od orzeczenia. Jeśli mamy tu do czynienia z przydawką integralną – ponieważ spośród wszystkich dochodów wskazujemy właśnie ten osiągany przez określonych artystów lub sportowców (zawężenie zbioru dochodów) – to przecinek należy wykreślić. Będziemy mieli wówczas jedną, bardzo rozbudowaną przydawkę imiesłowową (integralną):

  ✓    Bez względu na postanowienia ust. 1 i 2 tego artykułu dochód osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Umawiającym się Państwie z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw będzie zwolniony od opodatkowania w tym drugim Umawiającym się Państwie.

Pojawia się jednak pytanie, gdzie ta przydawka integralna się kończy: czy część na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw przynależy jeszcze do przydawki, czy może odnosi się do będzie zwolniony? A i w ramach przydawki nie jest jasne, do czego odnieść tę część. Słowem, co tu będzie robione na podstawie tego porozumienia? Osiąganie dochodu, wykonywanie działalności czy może zwolnienie od opodatkowania?

Może jednak to, przez kogo jest osiągany dochód, nie jest integralną częścią naszego zdania (czyli nie stanowi zawężenia zbioru dochodów). Chcemy jedynie dopowiedzieć (uściślić), co my na użytek naszej wypowiedzi rozumiemy przez dochód. Wówczas należy gdzieś dostawić drugi przecinek, domykający przydawkę. Pojawia się jednak pytanie gdzie.

Możliwości jest kilka:

  ✓    Bez względu na postanowienia ust. 1 i 2 tego artykułu dochód, osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Umawiającym się Państwie z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw, będzie zwolniony od opodatkowania w tym drugim Umawiającym się Państwie.

W powyższym zdaniu przydawka wydzielona przecinkami jest bardzo rozbudowana. To cała ta część umiejscowiona między podmiotem a orzeczeniem. W takim wariancie interpunkcyjnym jest to zatem przydawka dopowiadająca, a nie integralna. Sens jest następujący: mowa tu o dochodzie, który rozumiemy jako dochód osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania […] z działalności […] na podstawie porozumienia […]. Tak rozumiany dochód będzie zwolniony od opodatkowania w drugim Umawiającym się Państwie.

Inny wariant interpunkcyjny:

  ✓    Bez względu na postanowienia ust. 1 i 2 tego artykułu dochód, osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Umawiającym się Państwie, z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw będzie zwolniony od opodatkowania w tym drugim Umawiającym się Państwie.

Również w tym wariancie przecinkami wyznaczono granice przydawki dopowiadającej. Nie jest ona jednak tak rozbudowana jak przydawka dopowiadająca w wariancie poprzednim. Postawienie drugiego przecinka, po Państwie, oznacza, że mamy na myśli dochód, który rozumiemy tutaj jako dochód osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania […] w Umawiającym się Państwie. Część następująca po drugim przecinku wiąże się wtedy ze słowem dochód, a nie z osiągany: […] dochód […] z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie.

Kolejny wariant interpunkcyjny:

  ✓    Bez względu na postanowienia ust. 1 i 2 tego artykułu dochód, osiągany przez artystów lub sportowców mających miejsce zamieszkania lub siedzibę w Umawiającym się Państwie z działalności wykonywanej w drugim Umawiającym się Państwie, na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw będzie zwolniony od opodatkowania w tym drugim Umawiającym się Państwie.

Tu przydawka dopowiadająca ma jeszcze inny zakres. Powyższy wariant w sposób bardziej jednoznaczny przyporządkowuje część na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej między Rządami Umawiających się Państw do grupy orzeczenia. W przypadku tak skonstruowanego zdania można z dużym prawdopodobieństwem założyć, że to jednak zwolnienie od opodatkowania odbędzie się na podstawie porozumienia o współpracy kulturalnej. 

Wariantów interpunkcyjnych naszego zdania jest zatem kilka, a każdy z nich niesie ze sobą nieco inne znaczenie. Dlatego to autor tekstu musi zdecydować, który jest właściwy ze względu na treść. Jeśli praca ta nie zostanie wykonana na samym początku, czyli w chwili formułowania myśli, to skutkiem może być niezrozumiałość lub niezgodna z intencją autora korekta tekstu.

Przecinek „zbierający”

W tekstach aktów prawnych często pojawia się przecinek przed rozbudowaną przydawką imiesłowową, którego funkcją – w zamierzeniu autorów – jest przyporządkowanie części wspólnej następującej po tym przecinku do wszystkich elementów wymienionych przed nim, a nie tylko do ostatniego. Taki przecinek określa się niekiedy roboczo jako „zbierający”. Jednak w regułach polskiej interpunkcji nie ma zasady, która by mówiła, że w tej sytuacji należy wstawić przecinek. Tego rodzaju przecinek nie spełnia zamierzonej funkcji połączenia wspólnego elementu ze wszystkimi poprzednimi, ponieważ ten znak interpunkcyjny pełni w języku polskim funkcję oddzielającą, a nie łączącą, a zatem jedynie oddziela ostatni element od członu wspólnego. Dodatkowo jest błędem interpunkcyjnym w przypadku, gdy mamy do czynienia z przydawką integralną. Jest błędem również wtedy, gdy pojawia się jako jedyny przed przydawką wplecioną w zdanie, niezależnie od tego, z jakim rodzajem przydawki imiesłowowej mamy do czynienia – co dobrze obrazuje przykład zdania o dochodzie, zamieszczony powyżej. Dostawienie drugiego przecinka, domykającego, nie rozwiązuje problemu, gdy mamy do czynienia z wplecioną przydawką integralną, a nie dopowiadającą.

Spójrzmy na poniższe wyliczenie:

substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki i procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym, określone w przepisach wydanych na podstawie art. 222 § 3 ustawy

Postawienie przecinka można tu uznać za prawidłowe, jeżeli rozbudowana przydawka imiesłowowa jest dopowiadająca. Wtedy jednak korzystamy z innej reguły interpunkcyjnej: że wydziela się przecinkami (oddziela przecinkiem) przydawkę dopowiadającą. Jeśli jednak przydawka nie ma charakteru dopowiadającego, taki przecinek to błąd.

Sytuacja w tego typu zdaniach wydaje się o tyle trudna, że brak przecinka przed częścią wspólną rzeczywiście może (choć nie musi) sugerować, że odnosi się ona do ostatniego wyliczanego elementu szeregu, a nie do wszystkich. I zapewne obawa przed tą sugestią jest przyczyną błędnej decyzji interpunkcyjnej.

  ×     Miejsce magazynowania odpadów medycznych i odpadów weterynaryjnych, nieposiadających właściwości zakaźnych oraz odpadów powstałych w wyniku procesu D9 spełnia warunki określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

W powyższym zdaniu przydawka oddzielona przecinkiem nie ma charakteru dopowiadającego. Chodzi o miejsce magazynowania właśnie tych odpadów medycznych i weterynaryjnych, które nie mają właściwości zakaźnych. A zatem tej przydawki nie należy domykać przecinkiem. Należałoby natomiast usunąć przecinek przed nią, ponieważ jeden przecinek to w tej sytuacji błąd interpunkcyjny. Autor wstawił go jednak zapewne z tego powodu, aby było jasne, że następująca po nim część zdania odnosi się zarówno do odpadów weterynaryjnych, jak i do odpadów medycznych. Niestety nie przyczynił się tym do poprawnego rozumienia treści. Co w takiej sytuacji zrobić? W powyższym zdaniu wyjścia są dwa. Można usunąć przecinek, założywszy, że – na podstawie kontekstu całego tekstu lub kontekstu pozatekstowego – oczywiste jest, że zarówno odpady medyczne, jak i weterynaryjne mają być niezakaźne. Można też powtórzyć tę przydawkę, założywszy, że konieczne jest zachowanie pełnej precyzji wypowiedzi. Zdanie brzmiałoby wówczas tak:

  ✓    Miejsce magazynowania odpadów medycznych nieposiadających właściwości zakaźnych i odpadów weterynaryjnych nieposiadających właściwości zakaźnych oraz odpadów powstałych w wyniku procesu D9 spełnia warunki określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia.

D. Szereg okoliczników

1. Przecinkiem oddziela się elementy szeregu okoliczników tego samego typu (jednorodnych, czyli odpowiadających na to samo pytanie), gdy okoliczniki tworzą przykładowe wyliczenie: Do walidacji może przystąpić osoba, która […] przez co najmniej 3 lata pracowała w szkole publicznej, w szkole niepublicznej, w niepublicznej szkole artystycznej o uprawnieniach publicznej szkoły artystycznej, w zakładzie kształcenia nauczycieli lub w szkole wyższej. Lista wnioskodawców zostanie opublikowana na stronie www.krrit.gov.pl, w siedzibie Biura KRRiT, w lokalnych rozgłośniach.

Szereg jednorodnych okoliczników może wystąpić na początku zdania – wtedy poszczególne okoliczniki rozdzielamy przecinkami, ale po ostatnim okoliczniku przecinka już nie stawiamy:

W jeziorach lub w ich częściach, na odcinkach kanałów, rzek i innych cieków, na terenie innych zbiorników wodnych lub ich częściach ustanawia się obręby ochronne określone w 
załączniku do niniejszej uchwały.
 

2. Gdy w szeregu okoliczników jednorodnych pierwszy okolicznik wyraża treść ogólniejszą w stosunku do treści drugiego okolicznika, który zwykle doraźnie zawęża zakres okolicznika ogólnego, drugi okolicznik wydziela się przecinkami (lub oddziela przecinkiem, jeśli ten okolicznik kończy zdanie). Takie okoliczniki, choć odpowiadają na to samo pytanie, nie są treściowo równorzędne: Na rękawie, na wysokości mankietu, naszyty jest galon złoty bez pętli.

W powyższym zdaniu okolicznik na wysokości mankietu to doprecyzowanie, o jakie dokładnie miejsce na rękawie chodzi. Wobec tego okolicznik ten – jako zawężający treść pierwszego – ujmujemy obustronnie w przecinki. Strukturę znaczenia można graficznie przedstawić w następujący sposób:

W Poradniku interpunkcyjnym, którego współautorem jest Edward Polański, redaktor naukowy Wielkiego słownika ortograficznego PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, zapisano jeszcze jedną istotną zasadę dotyczącą interpunkcji okolicznika. Bywa ona różnie interpretowana lub wręcz pomijana w rozważaniach dotyczących interpunkcji tej części zdania:

Przytoczona zasada dotyczyłaby jednak wyłącznie okoliczników miejsca i czasu. Zgodnie z nią mielibyśmy więc do czynienia tylko z jednym, ale za to rozbudowanym (wieloczłonowym) okolicznikiem, a nie z ich szeregiem. Zwróćmy uwagę, że zasada ta nie określa kolejności wystąpienia członów rozbudowanego okolicznika. A zatem człon ogólniejszy może znaleźć się zarówno na pierwszym, jak i na drugim miejscu. Przykłady w Poradniku dobrano jednak tak, że nie w pełni ilustrują tę zasadę.

W tym ujęciu mowa jest nawet nie o jednym rozbudowanym okoliczniku, lecz o różnych okolicznikach. Nie ma też zawężenia zasady wyłącznie do okoliczników miejsca i czasu.

Zgodnie z zasadami wyrażonymi w pkt 3a i 3b dopuszczalna byłaby również następująca interpunkcja zdania o galonie bez pętli:

Na rękawie na wysokości mankietu naszyty jest galon złoty bez pętli.

W takim wariancie interpunkcyjnym przyjmujemy, że nie chodzi o doprecyzowanie (zwłaszcza doraźne) miejsca na rękawie, w którym należy umieścić ów galon, ale o wskazanie jednego, konkretnego miejsca umieszczenia tego galonu. Oba człony okolicznika (czy też – za słownikiem ortograficznym Jodłowskiego i Taszyckiego – oba okoliczniki) łącznie wskazują to konkretne miejsce, oba są więc równie ważne.

Inne przykłady tego typu: w Malborku na zamku, u góry po lewej, w kuchni na stole, po prawej na półce.

Powtórzmy: niejasna (i tym samym otwarta) pozostaje kwestia interpunkcji okoliczników jednorodnych, ale nierównorzędnych znaczeniowo, z których drugi (lub kolejny) uszczegóławia poprzedni. Autorom tekstów można jedynie zalecić namysł polegający na właściwym rozpoznaniu własnych intencji oraz konsekwencję w stosowaniu interpunkcji w odniesieniu do podobnych sytuacji językowych – przynajmniej w ramach jednego tekstu. 

Określenia jednostek systematyzacyjnych, jak np.: księga, dział, tytuł, również nie są oddzielane przecinkami: 

[…] brać udział w postępowaniu w sprawach cywilnych z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, o których mowa w części pierwszej w księdze pierwszej w tytule VII w dziale III ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2021 r. poz. 1805, z późn. zm.), jeżeli stroną jest przedsiębiorca, który wyraził zgodę na piśmie na udział Rzecznika, oraz jeżeli Rzecznik brał udział w postępowaniu administracyjnym poprzedzającym to postępowanie sądowe – na prawach przysługujących prokuratorowi […].

W zdaniach, w których występuje spójnik współrzędny, użycie przecinka zależy od rodzaju tego spójnika i funkcji, jaką pełni on w zdaniu. Przecinek niejako „pomaga” spójnikowi wyznaczyć granicę między częściami zdania pojedynczego i między zdaniami składowymi zdania współrzędnie złożonego. Mówimy wtedy, że przecinek pełni funkcję wtórną wobec funkcji spójnika.

 A. Grupa spójników, przed którymi stawiamy przecinek 

Między jednorodnymi członami w zdaniu pojedynczym lub elementami współrzędnymi w zdaniu złożonym współrzędnie przecinek stawiamy, gdy są one połączone spójnikiem: 

•     przeciwstawnym (a, ale, lecz, jednak, zaś, natomiast): 
Opiekę medyczną i pomoc, o których mowa w ust. 1, zapewnia się w miarę posiadanych środków przez okres nie krótszy niż 2 miesiące, lecz nie dłużej niż przez okres ważności zaświadczenia, o którym mowa w art. 110 ust. 5. 
Podmiot realizuje obowiązek określony w art. 189, ale nie przekazuje pełnej informacji. 
 

•     wynikowym (więc, zatem, wskutek czego): 
W zajęciach z etyki uczestniczyć mogą uczniowie o zróżnicowanej wiedzy z zakresu tego przedmiotu, dlatego ważnym zadaniem nauczyciela jest umiejętne dobieranie i ewentualne pogłębianie realizowanych treści nauczania. 
Ustanowienie odpłatnych służebności nie znajduje się w zamkniętym katalogu zwolnień przedmiotowych z art. 9, wskutek czego niemożliwe będzie zwolnienie podatnika od zapłat podatku z tego tytułu. 
 

•     synonimicznym (czyli, to jest, to znaczy, innymi słowy): 
Zanieczyszczenie pyłem PM10 w Polsce jest spowodowane głównie tzw. niską emisją, czyli emisją ze źródeł o wysokości nieprzekraczającej 40 metrów. 

PKB w przypadku, o którym mowa w art. 2 pkt 2, obliczany jest jako suma popytu finalnego, tj. spożycia, akumulacji oraz salda wymiany produktów z zagranicą. 

Uwagi szczegółowe 

Przecinek przed spójnikiem a 

Spójnik a pełni w polszczyźnie kilka funkcji. Może w zdaniu poprzedzać treści zarówno przeciwstawne, jak i łączne, precyzujące, uzupełniające czy wynikowe. Bez względu na znaczenie spójnika a stawiamy przed nim przecinek, gdy łączy on całe zdania, a nie jego części: 

Młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, która ukończyła 15 lat, a nie przekroczyła 18 lat. [przeciwstawienie] 

Jeżeli stwierdzono, że podejrzany nie popełnił zarzuconego mu przestępstwa, a jednocześnie nie wykryto sprawcy, w postanowieniu wymienia się obie przyczyny umorzenia postępowania. [łączność] 

W wypadku gdy umowę zawartą pomiędzy przedsiębiorcami bez zachowania formy pisemnej jedna strona niezwłocznie potwierdzi w piśmie skierowanym do drugiej strony, a pismo to zawiera zmiany lub uzupełnienia umowy niezmieniające istotnie jej treści, strony wiąże umowa o treści określonej w piśmie potwierdzającym. [uzupełnienie] 

Jeżeli spójnik a łączy części zdania (a nie zdania składowe w wypowiedzeniu złożonym), nie stawiamy przed nim przecinka, gdy: 

•     występuje w połączeniu z wyrazem między (albo pomiędzy), np.: 
Zawarcie umowy pożyczki między pożyczkobiorcą a Bankiem Gospodarstwa Krajowego następuje nie później niż w terminie miesiąca od dnia złożenia kompletnego wniosku o udzielenie pożyczki. 
Przepisy rozporządzenia pozostawiają wybór pomiędzy wpisaniem daty urodzenia a wpisaniem numeru PESEL lub numeru identyfikacyjnego REGON. 

•     występuje między wyrazami lub wyrażeniami porównywanymi (w tej funkcji pojawia się zazwyczaj w tytułach), np.: 
Zasady techniki prawodawczej a zasady prawidłowej legislacji 
Język a kultura 

•     wchodzi w skład dawnej konstrukcji łącznej, tzn. gdy możliwe jest zastąpienie go przez i, np.: 
To był trafny a przekonujący wywód. 
Zrobimy to szybko a dobrze. 

W przepisach przejściowych aktów prawnych pojawia się zestawienie przydawki wszczętych z przydawką niezakończonych. Zazwyczaj te dwie części zdania są połączone spójnikiem i: 

Do spraw wszczętych i niezakończonych do dnia wejścia w życie ustawy mają zastosowanie przepisy dotychczasowe. 

Niekiedy jednak w konstrukcjach tego typu pojawia się też spójnik a. Interpunkcja połączeń z a jest bardzo rozchwiana. Widać to w poniższych zdaniach: 

Do spraw wszczętych a niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy niniejszej ustawy. 

Do postępowań administracyjnych wszczętych, a niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. 

Do postępowań w sprawach objętych przepisami ustawy, wszczętych a niezakończonych przed dniem jej wejścia w życie, stosuje się przepisy niniejszej ustawy. 

Do postępowań w sprawach, o których mowa w art. 38 ust. 1, wszczętych, a niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe. 

Wstawka pozorna 

Jeżeli po członie zdania wprowadzonym spójnikiem a następuje dokończenie całego wypowiedzenia, przecinka między tym członem a dokończeniem nie stawiamy, gdy spójnik a łączy równorzędne człony zdania. Mówimy wtedy o tzw. wstawce pozornej. 

1.     Organizator od chwili udostępnienia warunków, a oferent od chwili złożenia oferty zgodnie z ogłoszeniem aukcji albo przetargu są obowiązani postępować zgodnie z postanowieniami ogłoszenia, a także warunków aukcji albo przetargu. 

Komentarz do zd. 1: Spójnik a występuje między dwoma składnikami podmiotu szeregowego. Oba te składniki – organizator i oferent – są wobec siebie równorzędne i w równej mierze odnoszą się do następującego po nich orzeczenia są obowiązani. 

2.      W przypadku gdy po ogłoszeniu w danym roku komunikatu, a przed dniem 30 września tego roku zostaną uwolnione znajdujące się w Funduszu Dopłat środki, Bank wznawia kwalifikację wniosków o finansowe wsparcie, z uwzględnieniem ust. 7. 

Komentarz do zd. 2: Spójnik a łączy dwa okoliczniki czasu – po ogłoszeniu w danym roku komunikatu i przed dniem 30 września tego roku. Te dwa okoliczniki tak samo odnoszą się do umieszczonego za nimi orzeczenia zostaną uwolnione.

Jeżeli jednak spójnik a łączy nierównorzędne części zdania, np. gdy drugi człon ma charakter uzupełnienia albo bliższego określenia, to po tym drugim członie przecinek stawiamy. Człon z początkowym spójnikiem a jest wówczas wtrąceniem.

Niewłaściwe oznaczenie czynności procesowej, a zwłaszcza środka zaskarżenia, nie pozbawia czynności znaczenia prawnego. 

W czasie zimy, a szczególnie podczas mrozów lub obfitych opadów śniegu, zbiorniki gazu konstrukcji teleskopowej należy codziennie kontrolować i usuwać z nich śnieg i lód. 

Dyrektor szkoły, a w stosunku do nauczyciela pełniącego funkcję dyrektora szkoły – organ prowadzący szkołę, wykonuje czynności wymienione w ust. 1 oraz zawiadamia ukaranego nauczyciela o zatarciu kary i zniszczeniu orzeczenia o ukaraniu dołączonego do jego akt osobowych. 

Zdarza się też tak, że podobnie zbudowane zdania mogą mieć dwojaką interpunkcję – w zależności od intencji piszącego. 

1. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, a w stosunku do szkół i placówek artystycznych – minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, określi, w drodze rozporządzenia, wymagania, jakim powinna odpowiadać osoba zajmująca stanowisko dyrektora oraz inne stanowisko kierownicze w poszczególnych typach szkół i rodzajach placówek [...]. 

Komentarz do zd. 1: Człon po spójniku a ma charakter uzupełniający, podrzędny wobec pierwszego. Dlatego został wydzielony przecinkami z obu stron. Do orzeczenia określi odnosi się wyłącznie człon stojący na pierwszym miejscu.

2. Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania, a w stosunku do szkół i placówek artystycznych – minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego określą, w drodze rozporządzenia, wymagania, jakim powinna odpowiadać osoba zajmująca stanowisko dyrektora oraz inne stanowisko kierownicze w poszczególnych typach szkół i rodzajach placówek […]. 

Komentarz do zd. 2: Spójnik a łączy dwa równorzędne składniki podmiotu szeregowego. Sygnalizuje to liczba mnoga orzeczenia. Dlatego drugi człon nie został domknięty przecinkiem.

Nierzadko ustalenie, czy część zdania po spójniku a jest równorzędna wobec poprzedzającej ją części, czy też niesie dodatkowe informacje, jest dla piszących trudne. Autorzy aktów prawnych często mechanicznie domykają przecinkiem część zdania wprowadzoną spójnikiem a. Robią to nawet wtedy, gdy spójnik ten wprowadza drugi składnik podmiotu szeregowego, a forma orzeczenia wyraźnie wskazuje na równorzędny charakter obu składników.

  ×  Minister Obrony Narodowej w odniesieniu do munduru wojskowego, a minister właściwy do spraw wewnętrznych w odniesieniu do munduru policyjnego i Straży Granicznej, określą, w drodze rozporządzeń, części munduru, których używanie jest dozwolone […]. 

  ✓    Minister Obrony Narodowej w odniesieniu do munduru wojskowego, a minister właściwy do spraw wewnętrznych w odniesieniu do munduru policyjnego i Straży Granicznej określą, w drodze rozporządzeń, części munduru, których używanie jest dozwolone […]. 

B. Grupa spójników, przed którymi nie stawiamy przecinka 

Między jednorodnymi członami w zdaniu pojedynczym lub elementami współrzędnymi w zdaniu złożonym współrzędnie przecinka nie stawiamy, gdy są one połączone spójnikiem: 

•     łącznym (i, oraz): 
Przepisy rozporządzenia określają sposób i tryb przeprowadzania przetargów oraz przeprowadzania rokowań. 
Podmiot wydaje zaświadczenie oraz przechowuje kopię wydanego zaświadczenia. 

•    rozłącznym (lub, albo, bądź): 
Podmiot zawarł umowę o odroczeniu terminu płatności albo umowę o rozłożeniu na raty należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne. 
Rzecznik dyscyplinarny rozstrzyga o uwzględnieniu wniosku albo odmawia uwzględnienia wniosku. 

•     wyłączającym (ani): 
Kasa nie wypłaca środków pochodzących z nadwyżki bilansowej ani oprocentowania wkładów. 
W czasie prowadzenia likwidacji nie spełnia się świadczenia na rzecz beneficjenta ani nie dokonuje się podziału majątku fundacji rodzinnej przed spłaceniem wszystkich zobowiązań wobec osoby innej niż beneficjent. 

Uwagi szczegółowe 

Powtórzone spójniki z grupy i – lub – ani 

Jeśli w zdaniu występuje więcej niż jeden spójnik z grupy łącznej, rozłącznej i wyłączającej (będziemy ją dalej nazywać grupą i – lub – ani), przecinek postawimy przed drugim i każdym następnym powtórzonym spójnikiem, pod warunkiem że odnosi się on do tej samej części zdania odpowiadającej na to samo pytanie, tzn. pełni w zdaniu tę samą funkcję. Jeżeli jednak powtórzony spójnik pełni inną funkcję, tzn. łączy inne części zdania niż pierwszy, przecinka przed nim nie stawiamy. 

1. W skład Zespołu wchodzą Komendant Główny Żandarmerii Wojskowej albo Zastępca Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej, albo inny przedstawiciel wyznaczony przez Komendanta Głównego Żandarmerii Wojskowej. 

Komentarz do zd. 1: Drugi spójnik albo znajduje się na tym samym poziomie struktury zdania co pierwszy. Wprowadza kolejny składnik podmiotu szeregowego. Dlatego stawiamy przed nim przecinek. 

2. W skład Zespołu wchodzą minister właściwy do spraw zagranicznych albo wyznaczony przez niego przedstawiciel w randze sekretarza stanu albo podsekretarza stanu. 

Komentarz do zd. 2: Pierwszy spójnik albo występuje między elementami podmiotu szeregowego, drugi zaś – między przydawkami określającymi rzeczownik ranga. Każdy ze spójników odnosi się do innej części zdania (pełni w zdaniu inną funkcję). Dlatego drugiego spójnika albo nie poprzedzamy przecinkiem. 

Jeśli zdanie złożone współrzędnie składa się z kilku zdań składowych i każde z tych zdań składowych wprowadzamy za pomocą tego samego spójnika z grupy i – lub – ani, to przed powtórzonym spójnikiem stawiamy przecinek. Jeżeli jednak drugi lub kolejny powtórzony spójnik wprowadza elementy wypowiedzenia nierównorzędne, to przed takim spójnikiem – mimo że jest powtórzony – przecinka nie stawiamy. 

1. Podmiot uiszcza opłatę albo składa wniosek o odroczenie opłaty, albo występuje z wnioskiem o anulowanie opłaty. 

Komentarz do zd. 1: Drugi spójnik albo wprowadza kolejne zdanie składowe, pełni tym samym tę samą funkcję składniową co pierwszy. Dlatego stawiamy przed nim przecinek. 

2. Podmiot uiszcza opłatę albo grzywnę albo występuje z wnioskiem o anulowanie opłaty albo grzywny. 

Komentarz do zd. 2: Pierwszy spójnik albo (tak jak trzeci) łączy dopełnienia, czyli części zdania składowego. Natomiast drugie albo łączy zdania składowe w dwuczłonowym wypowiedzeniu współrzędnie złożonym. Kolejne powtarzające się spójniki pełnią różne funkcje w zdaniu, dlatego żadnego z nich nie poprzedzamy przecinkiem.

W poniższym zdaniu błędnie wstawiono przecinek przed powtórzonym spójnikiem ani: 

  ×    Przepisów ustawy nie stosuje się do pochodzących od stron trzecich treści, które nie są finansowane ani tworzone przez dany podmiot gospodarczy, ani nie znajdują się pod jego kontrolą. 

Gdy spojrzymy na budowę zdania i części, które łączą oba spójniki, zobaczymy, że pierwszy spójnik ani występuje między dwoma orzecznikami orzeczenia imiennego, a drugi – między dwoma orzeczeniami. Poprawne interpunkcyjnie będzie więc zdanie bez przecinka przed drugim ani. 

  ✓   Przepisów ustawy nie stosuje się do pochodzących od stron trzecich treści, które nie są finansowane ani tworzone przez dany podmiot gospodarczy ani nie znajdują się pod jego kontrolą. 

Być może jednak autorowi chodziło o trzy kategorie treści, do których nie stosuje się przepisów ustawy. Jeśli tak, powinien to zasygnalizować odpowiednią budową zdania. 

  ✓   Przepisów ustawy nie stosuje się do pochodzących od stron trzecich treści, które nie są finansowane ani nie są tworzone przez dany podmiot gospodarczy, ani nie znajdują się pod jego kontrolą. 

Zdarza się też, że rozstrzygnięcie, do której części zdania odnosi się powtórzony spójnik, jest niemożliwe bez odwołania się do specjalistycznej wiedzy autora tekstu i poznania jego intencji. 

Oświadczenie podmiotu nabywającego akcje o ziszczeniu się wszystkich warunków nabycia akcji w wezwaniu lub o otrzymaniu wymaganego zawiadomienia właściwego organu o udzieleniu zezwolenia na dokonanie koncentracji przedsiębiorców, lub o udzieleniu zgody lub zezwolenia na nabycie akcji będących przedmiotem tego wezwania […]. 

Drugi spójnik lub może się odnosić zarówno do wyrazów oświadczenie podmiotu nabywającego akcje o (co sugeruje wstawiony przecinek), jak i do wyrazów zawiadomienia właściwego organu o. Jeśli ta druga interpretacja jest słuszna, przecinek należy usunąć. 

Przecinek przed wyrazem czy 

•    jako partykuła wprowadza pytanie, np.: 
     Czy będziesz prowadził działalność na własny rachunek w Polsce po zakończeniu pracy za granicą? 

•     jako spójnik równoważny spójnikom rozłącznym łączy zdania współrzędne lub ich części, np.: 
     Wnosisz o wydanie pierwszego dowodu czy chcesz zmienić dane zawarte w już posiadanym dowodzie? 

Jako kierowników należy klasyfikować tylko tych pracowników, których zadania kierownicze przeważają nad zadaniami wymagającymi kwalifikacji ściśle naukowych, technicznych, medycznych czy prawniczych.

•    jako spójnik wprowadza też zdanie podrzędne. 

Zadania związane z fazą produkcyjną powinny mieć priorytet nad zadaniami pochodnymi, związanymi czy z transportem, czy ze sprzedażą. 

Rada Ministrów, wnosząc projekt ustawy, deklaruje [co?], czy jest to projekt ustawy wykonującej prawo Unii Europejskiej. 
Licencję wydaje się po sprawdzeniu [czego?], czy kandydat spełnia określone prawem wymagania. 

W zdaniu podrzędnym spójnik czy także może być powtórzony. Przecinek przed takim powtórzonym spójnikiem w niektórych sytuacjach jest konieczny, w innych zaś niepożądany. To, czy go powinniśmy wstawić, zależy od funkcji, jaką pełni powtórzone czy. 

Jeżeli w zdaniu złożonym powtórzony spójnik czy wprowadza kolejne zdanie podrzędne, to stawiamy przed nim przecinek. Zdarza się jednak, że w zdaniu złożonym pierwszy spójnik czy wprowadza zdanie podrzędne, a kolejny pojawia się w funkcji rozłącznej. Wtedy przecinka przed tym drugim czy nie stawiamy. 

1.     Przeprowadzając ocenę, bierze się pod uwagę, czy projektowane przepisy regulacyjne są adekwatne do założonego celu, czy przewidują spójny i systematyczny sposób osiągnięcia tego celu, czy przewidują podjęcie działań mających na celu wyeliminowanie zidentyfikowanych rodzajów ryzyka. 

Komentarz do zd. 1: Wszystkie spójniki czy pełnią tę samą funkcję: przyłączają własne zdania podrzędne (przed drugim i trzecim czy zamiast przecinka można wstawić spójniki i, oraz). Dlatego powtórzone spójniki należy poprzedzić przecinkiem. 

2.     W razie wątpliwości, czy stosować prawo dotychczasowe czy przepisy niniejszej ustawy, stosuje się niniejszą ustawę. 

Komentarz do zd. 2: Pierwszy spójnik czy wprowadza zdanie podrzędne, natomiast drugi wskazuje na jedną z dwóch możliwości, pełni zatem funkcję rozłączną. Każdy ze spójników pełni inną funkcję w zdaniu, dlatego przed drugim spójnikiem czy nie stawiamy przecinka. 

Funkcję powtórzonego spójnika czy nie zawsze jednak ustala się łatwo (szczególnie gdy drugi spójnik występuje między dwoma zdaniami). Obserwację tę potwierdza analiza tekstów aktów prawnych, których autorzy nieraz w podobnych kontekstach stosują różną interpunkcję. Pokazują to poniższe zdania: 

W RSPO są gromadzone następujące dane identyfikacyjne szkół i placówek oświatowych: […] określenie, czy szkoła jest szkołą dla dzieci i młodzieży, czy szkołą dla dorosłych […]. 
Regulamin naboru wniosków zawiera […] wskazanie, czy nabór jest prowadzony w trybie konkursowym czy ciągłym. 
Na żądanie drugiej strony, złożone w formie pisemnej z datą pewną, zarządca kompensacji w terminie dwóch miesięcy oświadcza na piśmie, czy od umowy odstępuje, czy też żąda jej wykonania. 
Fundusz w terminie 3 miesięcy od dnia wszczęcia przymusowej restrukturyzacji oświadcza na piśmie, czy od umowy odstępuje czy też żąda jej wykonania. 

Zgodnie z przyjętymi przez nas zasadami korekty wymagać będą dwa spośród wyżej przytoczonych zdań – pierwsze i czwarte. 

  ×   W RSPO są gromadzone następujące dane identyfikacyjne szkół i placówek oświatowych: […] określenie, czy szkoła jest szkołą dla dzieci i młodzieży, czy szkołą dla dorosłych […]. 

  ✓    W RSPO są gromadzone następujące dane identyfikacyjne szkół i placówek oświatowych: […] określenie, czy szkoła jest szkołą dla dzieci i młodzieży czy szkołą dla dorosłych […]. 

  ×   Fundusz w terminie 3 miesięcy od dnia wszczęcia przymusowej restrukturyzacji oświadcza na piśmie, czy od umowy odstępuje czy też żąda jej wykonania. 

  ✓    Fundusz w terminie 3 miesięcy od dnia wszczęcia przymusowej restrukturyzacji oświadcza na piśmie, czy od umowy odstępuje, czy też żąda jej wykonania.

Zdanie podrzędne zawsze oddzielamy przecinkiem od zdania nadrzędnego, a zatem w każdym zdaniu złożonym podrzędnie powinien być co najmniej jeden przecinek.

 Typowe spójniki, zaimki względne lub partykuły wprowadzające zdanie podrzędne to np.: aby, by, chociaż, chyba że, co, czy, dlatego, dokąd, dopóki, gdy, gdyby, gdzie, ile, iż, jak, jaki, jeśli, jeżeli, kiedy, kogo, kto, który, mimo że, odkąd, o ile, podczas gdy, ponieważ, przy czym, skąd, skoro, tak jak, tym bardziej że, w miarę jak, w razie gdyby, zanim, zwłaszcza gdy, zwłaszcza że, że. 

Przepisu ust. 2 nie stosuje się, jeżeli kandydat na biegłego rewidenta nie mógł przystąpić do egzaminu pisemnego w wyznaczonym terminie z powodu choroby, wypadku losowego lub innej ważnej przyczyny losowej. 

Problem wścieklizny pojawił się ponownie, kiedy zaczęto rejestrować coraz więcej przypadków tej choroby w środowisku zwierząt wolno żyjących. 

Podstawa wymiaru zasiłku chorobowego przyjęta do obliczenia świadczenia rehabilitacyjnego nie podlega waloryzacji w I kwartale 2022 r., ponieważ wskaźnik waloryzacji [...] nie przekracza 100%. 

Nie ma ścisłej reguły, która opisuje kolejność zdań składowych w zdaniu podrzędnie złożonym. Może się ono rozpoczynać zarówno od zdania nadrzędnego, jak i podrzędnego. Zasada oddzielania przecinkiem zdań składowych obowiązuje także wtedy, gdy zdanie złożone zaczyna się od zdania podrzędnego (zatem na początku występuje np. ponieważ, jeżeli, kto itd.): 

Jeżeli wynik oceny jest pozytywny [1], Prezes Urzędu zawiadamia wnioskującego o przyjęciu do nadzorowania budowy statku powietrznego [2]. 

Ponieważ niektóre postacie substancji chemicznych wymienionych w niniejszym wykazie są lub mogą być oznaczone odmiennymi numerami CAS, numery CAS nie mogą być użyte jako niepowtarzalne identyfikatory. 

Człon podrzędny oddziela się przecinkiem od członu nadrzędnego również w tytułach: 

rozporządzenie Ministra Rozwoju i Technologii z dnia 17 listopada 2021 r. w sprawie wykazu gmin [1], którym przysługuje część rekompensująca subwencji ogólnej za rok 2020 [2] 

Stosunek pracy zawarty na czas określony [1a], który ustałby przed terminem zakończenia urlopu bezpłatnego [2], przedłuża się do trzech miesięcy po zakończeniu tego urlopu [1b]. 

Zdań wplecionych w zdanie nadrzędne może być kilka: 

Pomieszczenie [1a], w którym osoba zmarła przebywała [2], oraz wszystkie przedmioty [1b], z którymi była w styczności [3], jak też środek transportu [1c], którym zwłoki były przewożone [4], poddaje się odkażeniu [1d]. 

Jeśli zdań składowych jest wiele, to układ zależności między nimi bywa bardzo skomplikowany. Mogą się na przykład pojawić zdania względem siebie współrzędne, które jednocześnie są podrzędne wobec innego zdania: 

Do akt spraw kategorii A zalicza się akta spraw [1], w których przekazano zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia w trybie art. 441 § 1 i 2 Kodeksu postępowania karnego [2], przedstawiono zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego albo art. 82 § 1–3 ustawy z dnia 8 grudnia 2017 r. o Sądzie Najwyższym [3] albo przedstawiono wniosek o rozstrzygnięcie zagadnienia prawnego [4]. 

Częstym błędem w tekstach aktów prawnych jest pominięcie przecinka zamykającego zdanie podrzędne: 

  ×   Rozporządzenie określa odstępy czasu, w jakich przeprowadza się badania w celu potwierdzenia sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin oraz termin pierwszego badania tego sprzętu. 

  ✓   Rozporządzenie określa odstępy czasu, w jakich przeprowadza się badania w celu potwierdzenia sprawności technicznej sprzętu przeznaczonego do stosowania środków ochrony roślin, oraz termin pierwszego badania tego sprzętu. 

  ×   W przypadku, w którym dwa podmioty lub więcej działają w porozumieniu zawiadomienie składają wszystkie strony porozumienia łącznie. 

  ✓   W przypadku, w którym dwa podmioty lub więcej działają w porozumieniu, zawiadomienie składają wszystkie strony porozumienia łącznie. 

Zawiadomienie o zamiarze wszczęcia kontroli doręcza się przedsiębiorcy [1a], gdy płatnikiem składek jest osoba fizyczna [2], lub osobie upoważnionej do reprezentowania płatnika składek [1b] […]. 

Wiele jest także przykładów pominięcia przecinka zamykającego zdanie podrzędne przed spójnikiem z grupy i – lub – ani: 

  ×   Dojazd (droga manewrowa) do stanowisk postojowych w garażu jednoprzestrzennym (bez ścian wewnętrznych) powinien mieć szerokość dostosowaną do warunków ruchu takich samochodów, jakie mają być przechowywane i do sposobu ich usytuowania w stosunku do osi drogi. 

  ✓   Dojazd (droga manewrowa) do stanowisk postojowych w garażu jednoprzestrzennym (bez ścian wewnętrznych) powinien mieć szerokość dostosowaną do warunków ruchu takich samochodów [1a], jakie mają być przechowywane [2], i do sposobu ich usytuowania w stosunku do osi drogi [1b]. 

  ×   Decyzje w sprawach zawieszenia prawa jednostronnego rozwiązania umów zawartych z podmiotem w restrukturyzacji, o którym mowa w art. 143 ust. 1 i z podmiotem zależnym podmiotu w restrukturyzacji, o którym mowa w art. 143 ust. 2, Zarząd Funduszu wydaje w formie uchwały. 

  ✓   Decyzje w sprawach zawieszenia prawa jednostronnego rozwiązania umów zawartych z podmiotem w restrukturyzacji, o którym mowa w art. 143 ust. 1, i z podmiotem zależnym podmiotu w restrukturyzacji, o którym mowa w art. 143 ust. 2, Zarząd Funduszu wydaje w formie uchwały. 

  ×   W przypadku wyrażenia przez sąd zgody na udostępnienie informacji uprawniony przez sąd organ Straży Granicznej pisemnie informuje podmiot obowiązany do udostępnienia informacji i danych o podmiocie, którego informacje i dane dotyczą oraz o osobie funkcjonariusza upoważnionego do ich odbioru. 

  ✓   W przypadku wyrażenia przez sąd zgody na udostępnienie informacji uprawniony przez sąd organ Straży Granicznej pisemnie informuje podmiot obowiązany do udostępnienia informacji i danych o podmiocie [1a], którego informacje i dane dotyczą [2], oraz o osobie funkcjonariusza upoważnionego do ich odbioru [1b]. 

Uwagi szczegółowe 

Zaimki względne poprzedzone przyimkami (np. na który) 

W zdaniu podrzędnie złożonym zaimki względne, które pełnią funkcję spójników, niejednokrotnie są poprzedzone przyimkami lub wyrażeniami przyimkowymi: poza którą, o którym, na jaki, na podstawie którego itp. Przecinek stawiamy wtedy przed całością (czyli przed przyimkiem lub wyrażeniem przyimkowym), a nie pomiędzy przyimkiem i zaimkiem: 

Graniczną linię ochrony stanowi linia, poza którą nie dopuszcza się cofania linii brzegu morskiego. 
Zezwolenia na wykonywanie zarobkowych operacji specjalistycznych wysokiego ryzyka wydane na podstawie przepisów dotychczasowych zachowują ważność przez okres, na jaki zostały wydane. 
Wniosek zawiera imiona i nazwisko wnioskodawcy, numer PESEL, o ile został mu nadany […].

Przykład błędu: 

  ×   Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o świadectwie oględzin, rozumie się przez to dokument na podstawie, którego dopuszcza się statek powietrzny do wykonania lotu próbnego kontrolnego lub lotów próbnych doświadczalnych. 

  ✓   Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o świadectwie oględzin, rozumie się przez to dokument, na podstawie którego dopuszcza się statek powietrzny do wykonania lotu próbnego kontrolnego lub lotów próbnych doświadczalnych. 

Spójniki i zaimki o funkcji spójnika poprzedzone spójnikiem z grupy i – lub – ani (np. i że) 

Jeśli jedno ze zdań podrzędnych jest współrzędne wobec innego zdania podrzędnego i zostało wprowadzone spójnikiem lub zaimkiem o funkcji spójnika poprzedzonym spójnikiem łącznym, rozłącznym lub wyłączającym (albo który, i kto, i który, i że, oraz aby, oraz gdy), to przecinek stawiamy jedynie przed pierwszym zdaniem podrzędnym. 

Część produkcji cukru, izoglukozy i syropu inulinowego [1a], która jest produkowana w ramach przyznanej kwoty [2] i która przekracza próg ustanowiony zgodnie z ust. 2 niniejszego artykułu [3], uznaje się za wycofaną [1b]. 

  ×   Do wniosku dołącza się oświadczenie wydane przez wnioskującego, że statek powietrzny jest budowany zgodnie ze wskazaną przez niego dokumentacją techniczną lub, że występują podane w odrębnym wykazie odstępstwa […]. 

  ✓   Do wniosku dołącza się oświadczenie wydane przez wnioskującego [1], że statek powietrzny jest budowany zgodnie ze wskazaną przez niego dokumentacją techniczną [2] lub że występują podane w odrębnym wykazie odstępstwa [3] […]. 

Innymi słowy, w konstrukcjach typu: , że… lub że…; , gdy… oraz gdy…; , aby… oraz aby… przecinek stawiamy jedynie przed pierwszym ze spójników podrzędnych (wprowadzającym pierwsze zdanie podrzędne) oraz po całej tej konstrukcji, jeśli nie kończy ona zdania.

Cofanie przecinka 

  ×  Do zgromadzenia sędziów izby, podejmowania uchwał oraz komisji skrutacyjnej przepisy § 24–27, § 28 ust. 1, § 29 i § 30 stosuje się odpowiednio z tym, że: […] 

  ✓   Do zgromadzenia sędziów izby, podejmowania uchwał oraz komisji skrutacyjnej przepisy § 24–27, § 28 ust. 1, § 29 i § 30 stosuje się odpowiednio, z tym że: […] 

  ×   Z chwilą, gdy instrumenty finansowe zostają wykluczone lub wycofane z systemu obrotu, należy je traktować jako instrumenty poza systemem obrotu. 

  ✓   Z chwilą gdy instrumenty finansowe zostają wykluczone lub wycofane z systemu obrotu, należy je traktować jako instrumenty poza systemem obrotu. 

W pierwszym z powyższych zdań (z przecinkiem przed tak aby) sens zdania podrzędnego można sprowadzić do odpowiedzi na pytanie: w jakim celu? (po to, żeby wszyscy zrozumieli). W drugim ze zdań (z przecinkiem przed aby) zdanie podrzędne odpowiada na pytanie: w jaki sposób? i jest rozwinięciem okolicznika sposobu (tak). A zatem zaakcentowanie słowa tak nie tylko wpływa na interpunkcję w zdaniu, ale też na jego sens. 

Różnicę znaczeniową widać zwłaszcza na przykładzie dwóch wariantów interpunkcyjnych poniższego zdania: 

Pogódźcie się z tym, że i tak nie dostaniecie dofinansowania. 
Pogódźcie się, z tym że i tak nie dostaniecie dofinansowania. 

W pierwszym wariancie chodzi o pogodzenie się z brakiem dofinansowania, w drugim – o pogodzenie między sobą. 

Różnica znaczenia nie zawsze (i nie przy każdym typie takich połączeń) jest wyrazista, a czasem nie występuje. Jednak to piszący decyduje o tym, czy takie rozróżnienie jest istotne, a jeśli tak, to jaką funkcję ma pełnić zdanie podrzędne i jaki wobec tego należy wybrać wariant interpunkcyjny. 

Inne najczęściej spotykane połączenia tego typu: 

Dodatkowy okres przyznany przez państwa członkowskie powinien być ograniczony do dwunastu miesięcy, tak aby rolnicy mieli dostęp do środków ochrony roślin zawierających metomyl przez 18 miesięcy od daty przyjęcia niniejszej decyzji. 

Temperatury zasilania i powrotu czynnika chłodzącego belek chłodzących i elementów chłodzących płaszczyznowych powinny być dobrane tak, aby nie występowała kondensacja pary wodnej na powierzchniach tych urządzeń. 

Termin zapłaty określony w umowie nie może przekraczać 60 dni liczonych od dnia doręczenia dłużnikowi faktury lub rachunku potwierdzających dostawę towaru lub wykonanie usługi, pod warunkiem że ustalenie to nie jest rażąco nieuczciwe wobec wierzyciela. 

Wezwanie dobrowolne zostaje ogłoszone pod warunkiem, że do dnia wskazanego w treści tego wezwania właściwy organ udzieli zezwolenia na dokonanie koncentracji przedsiębiorców. 

Wysokość kwoty objętej obowiązkiem zapłaty kary pieniężnej przez członka związku przedsiębiorców nie może przekraczać 10 000 euro, w przypadku gdy ten członek związku przedsiębiorców nie osiągnął obrotu w okresie trzyletnim, o którym mowa w ust. 5. 

Do przedsięwzięć, o których mowa w ust. 1, realizowanych przez spółkę celową, w przypadku gdy wnioskodawcą jest spółka celowa, stosuje się przepis art. 3 ustawy zmienianej w art. 14. 

Zdarza się jednak, że samo wyrażenie przyimkowe w przypadku pełni funkcję okolicznika. Jest ono wówczas akcentowane i wchodzi w skład zdania nadrzędnego, natomiast spójnik gdy wchodzi w skład zdania podrzędnego. Wówczas przecinek stawiamy po w przypadku, a przed gdy otwierającym zdanie podrzędne: 

Pieczęć należy umieścić tylko w przypadku, gdy decyzja sporządzona jest w formie papierowej. 

W przypadku gdy wynik głosowania budzi uzasadnione wątpliwości, Przewodniczący Rady zarządza ponowne głosowanie. 

Zbieg dwóch wskaźników zespolenia (np. że jeśli) 

Jeśli dojdzie do zbiegu dwóch wskaźników zespolenia, czyli dwóch spójników lub spójnika i zaimka względnego albo zaimka względnego i spójnika, z których każdy wprowadza inne zdanie składowe (są to np. że jeśli, że gdyby, aby jeżeli, i gdyby), przecinek stawiamy przed całym zestawieniem (o ile pierwszy ze spójników nie należy do grupy i – lub – ani): 

Można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie [1], że [2] gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie [3], nie złożyłby oświadczenia tej treści (błąd istotny) [2]. 

W skład powyższego zdania złożonego wchodzą trzy zdania składowe. Zdanie drugie (podrzędne w stosunku do pierwszego) rozpoczyna się spójnikiem że, po którym od razu wplecione jest kolejne zdanie składowe – trzecie, wprowadzone spójnikiem gdyby – o najniższym stopniu podrzędności. Zdanie drugie ma swój dalszy ciąg dopiero po zdaniu trzecim. Ze struktury tego zdania złożonego wynikałoby, że przecinek powinien pojawić się na styku wszystkich zdań składowych, a więc również przed gdyby. Zgodnie jednak z zasadami interpunkcji ten przecinek należy pominąć. Przeważają względy estetyczne: zbyt duża liczba przecinków obok siebie robi złe wrażenie, niepotrzebnie przykuwa uwagę. Przecinek należy postawić jedynie przed że, czyli tam, gdzie zaczyna się podrzędność, oraz na styku zdania trzeciego i drugiego, czyli tam, gdzie kończy się podrzędność zdania trzeciego. Interpunkcja w tym wypadku nie podąża ściśle za składnią. 

Przeanalizujmy jednak zdanie: 

Jazdę wagonu z zagrzanym czopem osi powinien obserwować pracownik drużyny pociągowej [1] i [2] gdyby wagon ten wykolejał się [3], należy natychmiast zatrzymać pociąg [2]. 

W powyższym zdaniu pierwszy ze spójników to spójnik współrzędny i (z grupy i – lub – ani). Przed takim zbiegiem wskaźników zespolenia przecinka nie stawiamy. Oczywiście nie stawiamy go również między spójnikami. W tym zdaniu pojawi się zatem tylko jeden przecinek: na styku zdania trzeciego (podrzędnego w stosunku do pierwszego i drugiego) i drugiego (współrzędnego wobec pierwszego, a nadrzędnego wobec trzeciego). 

  ×   Sąd Najwyższy nie podzielił natomiast sposobu rozstrzygnięcia w jednej sprawie, lecz uznał, że, gdyby nawet zarzut tego protestu był uzasadniony, nie miałoby to wpływu na wynik wyborów. 

  ✓   Sąd Najwyższy nie podzielił natomiast sposobu rozstrzygnięcia w jednej sprawie, lecz uznał, że gdyby nawet zarzut tego protestu był uzasadniony, nie miałoby to wpływu na wynik wyborów. 

  ×   Oznacza to, że, jeśli w jednostce występuje tylko jeden z wymienionych czynników, należy go ocenić jako „bardzo istotny”, „istotny” lub „mało istotny” dla zagrożenia ujawnieniem lub utratą informacji niejawnych 

  ✓   Oznacza to, że jeśli w jednostce występuje tylko jeden z wymienionych czynników, należy go ocenić jako „bardzo istotny”, „istotny” lub „mało istotny” dla zagrożenia ujawnieniem lub utratą informacji niejawnych. 

  ×   Należy wypełnić rubrykę A, i jeśli dotyczy, rubrykę B. 

  ✓   Należy wypełnić rubrykę A i jeśli dotyczy, rubrykę B. 

Spójniki skorelowane (np. jeśli…, to…) 

Spójniki skorelowane to spójniki złożone z dwóch członów, które nie występują po sobie bezpośrednio, lecz są rozdzielone innymi wyrazami. Przecinek stawia się przed drugim spójnikiem z pary: 

Zarówno kody produktów, jak i kody serii A miejsc przeznaczenia są określone w rozporządzeniu Komisji (EWG) nr 3846/87. 

W trakcie badania wprawdzie nie stwierdzono poważnego zagrożenia niedoborem w żadnym z państw członkowskich, jednak wyrażono pewne obawy dotyczące okresu po 2020 r. 

Spójniki tego typu to na przykład: 

zarówno… , jak (i)… 
wtedy… , gdy/kiedy… 
wówczas… , gdy/kiedy… 
nie tylko… , lecz także… 
nie tyle… , ile… 
jeśli/jeżeli… , to… 
o ile… , o tyle… 
im… , tym… 
nie… , ale… 
(do)póki… , (do)póty… 
wprawdzie… , jednak 

  ×   W przypadku właścicieli domów jednorodzinnych wiąże się to z zakładaniem ogrodów przydomowych, zarówno w obrębie wsi jak też niektórych części miast, a w przypadku mieszkańców domów wielorodzinnych – z posiadaniem rodzinnych ogrodów działkowych. 

  ✓   W przypadku właścicieli domów jednorodzinnych wiąże się to z zakładaniem ogrodów przydomowych zarówno w obrębie wsi, jak i niektórych części miast, a w przypadku mieszkańców domów wielorodzinnych – z posiadaniem rodzinnych ogrodów działkowych. 

  ×   Kasa umożliwia wystawienie paragonu fiskalnego i paragonu fiskalnego anulowanego w postaci papierowej, jak i w postaci elektronicznej. 

  ✓   Kasa umożliwia wystawienie paragonu fiskalnego i paragonu fiskalnego anulowanego zarówno w postaci papierowej, jak i w postaci elektronicznej. 

  ×   Kategoria ta odnosi się, nie tylko do typowych gatunków zwierząt kręgowych, ale do wszystkich gatunków zwierząt utrzymywanych w prywatnych zbiorach, np. przez prywatnych kolekcjonerów lub hobbystów. 

  ✓   Kategoria ta odnosi się nie tylko do typowych gatunków zwierząt kręgowych, lecz także do wszystkich gatunków zwierząt utrzymywanych w prywatnych zbiorach, np. przez prywatnych kolekcjonerów lub hobbystów.

Nie oddziela się przecinkiem porównań niebędących zdaniami, które są wprowadzone m.in. przez następujące wyrazy i wyrażenia: jak, niż, podobnie jak, jak gdyby: 

Karę pieniężną nakłada się […] na kierownika ruchu zakładu górniczego w wysokości do 300% jego miesięcznego wynagrodzenia, naliczanego jak dla celów ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy. 

Środki Funduszu Pracy, o których mowa w ust. 8 pkt 1, 3 i 4, podlegają zwrotowi wraz z odsetkami w wysokości określonej jak dla zaległości podatkowych.

 Jeden sezon serialu jest traktowany jak jedna audycja. 

Odsetki są niższe niż te stosowane przy innych typach pożyczek. 

Zadanie zostało wykonane podobnie jak w roku ubiegłym. 

ale: 

W tym roku, podobnie jak w poprzednim, głównym celem polityki pieniężnej było utrzymanie stabilności cen. 

W powyższym zdaniu człon porównawczy wydzielamy przecinkami jako wtrącenie. Gdybyśmy jednak postawili przecinek w zdaniu poprzedzającym to zdanie (Zadanie zostało wykonane podobnie jak w roku ubiegłym / Zadanie zostało wykonane, podobnie jak w roku ubiegłym), zmienilibyśmy jego sens: w wariancie bez przecinka mowa jest o podobieństwie wykonania zadania, w wariancie z przecinkiem zaś – o tym, że zadanie zostało wykonane zarówno obecnie, jak i w ubiegłym roku. W przypadku tego drugiego znaczenia przecinek przed członem porównawczym – jako wyraźnym dopowiedzeniem – jest konieczny. 

Przecinek obowiązkowo stawia się, gdy wyrazy i wyrażenia porównawcze: jak, niż, podobnie jak itp. wprowadzają zdanie podrzędne: 

Próbka została przygotowana w wielkości mniejszej, niż to zostało określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia. 

Procedurę należy przeprowadzić tak, jak określono to w ustawie. 

Tryb postępowania jest taki, jak przewidziano to w ust. 3. 

   ×   Zabrania się użytkowania umundurowania innego niż przewiduje zestaw dotyczący danego ubioru wojskowego. 

   ✓   Zabrania się użytkowania umundurowania innego [1], niż przewiduje zestaw dotyczący danego ubioru wojskowego [2].

ale: 

  ×   Skład orzekający wydaje postanowienie o skierowaniu sprawy do rozpatrzenia na rozprawie w przypadkach innych, niż określone w pkt 1 i 2. 

  ✓   Skład orzekający wydaje postanowienie o skierowaniu sprawy do rozpatrzenia na rozprawie w przypadkach innych niż określone w pkt 1 i 2.

Jeżeli wyrazy i wyrażenia porównawcze w rodzaju jak, taki jak, jak na przykład wprowadzają wyliczenie, to stawia się przed nimi przecinek wówczas, gdy to wyliczenie jest przykładowe i minimum dwuwyrazowe, dopowiadane po zapowiedzi ogólnej (o użyciu dwukropka w kontekście wyliczeń przeczytasz w rozdziale 2.4): 

Przez części zamienne do pojazdów samochodowych, o których mowa w ust. 1, rozumie się towary do zainstalowania w lub na pojeździe samochodowym w celu zastąpienia komponentów tego pojazdu oraz substancje, które są konieczne do funkcjonowania pojazdu samochodowego, takie jak środki smarne i płyny eksploatacyjne, z wyłączeniem paliw. 

Zwierzęta futerkowe, jak na przykład: nutrie, piżmaki, lisy, mogą być przetrzymywane jedynie w pomieszczeniach wyłącznie do tego przeznaczonych. 

Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczej, lub inne uszkodzenie ciała [...]. 

W powyższych zdaniach wyliczenie otwierane przez wyrażenia takie jak, jak na przykład pojawia się po zapowiedzi ogólnej, którą są tutaj następujące człony: 

•  substancje, które są konieczne do funkcjonowania pojazdu samochodowego, 

•  zwierzęta futerkowe, 

•  ciężkie uszkodzenie ciała. 

Wyliczenie umieszczone po zapowiedzi ogólnej jest w gruncie rzeczy członem wtrąconym i jeśli nie kończy ono zdania, musi być oddzielone przecinkiem również po ostatnim składniku. Po usunięciu takiego wyliczenia zdanie zachowuje swój sens, choć jest uboższe treściowo: 

Zwierzęta futerkowe [usunięte przykładowe wyliczenie] mogą być przetrzymywane jedynie w pomieszczeniach wyłącznie do tego przeznaczonych. 

Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w wyniku którego nastąpiło ciężkie uszkodzenie ciała [usunięte przykładowe wyliczenie] lub inne uszkodzenie ciała [...]. 

Miasta takie jak Kraków i Warszawa są ośrodkami turystycznymi przez cały rok. 

W powyższym zdaniu nie chodzi wprawdzie konkretnie o Kraków i Warszawę, ale też nie o dowolne miasta. Jeśli usuniemy człon takie jak Kraków i Warszawa, zdanie zostanie pozbawione pierwotnego sensu. Zasadniczo jest to człon porównawczy oznaczający: w typie, w rodzaju. I choć pozornie wydaje się, że mamy tu do czynienia z ogólną zapowiedzią (miasta), to jest to jednak zapowiedź zbyt ogólna, bo niewystarczająca do tego, aby zdanie zachowało sens po usunięciu członu wprowadzonego przez takie jak. Nie możemy zatem powyższego wyliczenia uznać za przykładowe. Nie wszystkie bowiem miasta są ośrodkami turystycznymi przez cały rok, a tylko te w rodzaju Krakowa i Warszawy. 

Można sobie jednak wyobrazić następująco zbudowane zdanie: 

Wielkie, zabytkowe miasta, takie jak Kraków i Warszawa, są ośrodkami turystycznymi przez cały rok.

W powyższym zdaniu człon takie jak Kraków i Warszawa wydzielono przecinkami jako wtrącenie. Jest to możliwe dzięki temu, że poprzedza go dostatecznie wyodębniająca zapowiedź. Jeśli usuniemy ten człon, zdanie zachowa zamierzony przez autora sens. Można też przecinki wokół tego członu pominąć – wtedy stanie się on integralną częścią treści. Mowa będzie wówczas o wielkich, zabytkowych miastach w rodzaju Krakowa i Warszawy, a nie o wszystkich wielkich, zabytkowych miastach, których Kraków i Warszawa mogą być jedynie przykładem. 

Uwagi szczegółowe 

Porównania paralelne 

W porównaniach paralelnych typu: jaki…, taki…; równie…, jak (i)...; zarówno…, jak i...; tak…, jak (i)...; tyle…, co... stawiamy przecinek. Porównania paralelne rozpoznamy po tym, że wyraz (wyrażenie) stojący po pierwszym wyrazie (wyrażeniu) porównującym i wyraz (wyrażenie) stojący po drugim wyrazie (wyrażeniu) porównującym należą do tego samego katalogu obiektów, cech itp.: 

Jaka ustawa, takie rozporządzenia. 

Przepis jest równie długi, jak skomplikowany. 

Dane gromadzone zarówno w kartotekach stanowiących zbiory ewidencyjne dokumentów, jak i w bazie danych systemu teleinformatycznego są tożsame. 

Do postępowań wszczętych na podstawie ustawy uchylanej w art. 111 i niezakończonych przed dniem wejścia w życie ustawy stosuje się przepisy ustawy w zakresie, w jakim ustawa, w takich samych sprawach jak te, w których postępowania wszczęto, uprawnia organ nadzoru do wydawania decyzji lub aktów zawierających takie same rozstrzygnięcia jak decyzje lub akty, które mogłyby być wydane na podstawie przepisów ustawy uchylanej w art. 111. 

Wykaz jest taki sam jak rok temu. 

Ten załącznik jest równie długi jak poprzedni.

Oddziela się przecinkiem (lub wydziela przecinkami) równoważniki zdań użytych w funkcji zdania podrzędnego oparte na bezokoliczniku: 

Kandydat na praktykanta powinien przeanalizować, do jakich praktyk przystąpić. 

Dokumenty należy złożyć niezwłocznie, aby zdążyć przed upływem terminu. 

Podobnie oddziela się przecinkiem (lub wydziela przecinkami) równoważniki zdań oparte na imiesłowie przysłówkowym (na -ąc, -wszy, -łszy; więcej o imiesłowowym równoważniku zdania i jego prawidłowym użyciu przeczytasz w rozdziale 3.6): 

Operator wyznaczony, zapewniając gwarantowaną pojemność skrzynek doręczeń, umożliwia pobranie na skrzynkę doręczeń korespondencji. 

  ×   Dokonując rejestracji przedsiębiorca turystyczny lub organizacja pożytku publicznego podaje następujące dane: […] 

  ✓   Dokonując rejestracji, przedsiębiorca turystyczny lub organizacja pożytku publicznego podaje następujące dane: […] 

Takie równoważniki zdań oddziela się również wtedy, gdy są one nierozbudowane (w tym jednowyrazowe): 

Dyrektor zakładu potwierdza dostawę na formularzu odbioru, podpisując się. 

Jeżeli imiesłowowy równoważnik zdania jest wpleciony w wypowiedzenie złożone i występuje bezpośrednio po spójniku wprowadzającym zdanie składowe, nie stawia się przecinka po tym spójniku: 

Uczeń jest świadomy, że, nie przystępując do egzaminu pisemnego, traci możliwość uczestniczenia w egzaminie ustnym. 

Uczeń jest świadomy, że nie przystępując do egzaminu pisemnego, traci możliwość uczestniczenia w egzaminie ustnym. 

W powyższym wypowiedzeniu złożonym – podobnie jak w przypadku omawianych wyżej zdań ze zbiegiem wskaźników zespolenia – równoważnik imiesłowowy jest wpleciony w zdanie podrzędne rozpoczynające się spójnikiem że i stanowi strukturę podrzędną wobec tego zdania. Wskazywałoby to na konieczność zaznaczenia tej granicy przecinkiem (po że), jednak zgodnie z regułami interpunkcyjnymi przecinek w tym miejscu pomijamy. Stawiamy natomiast przecinek po imiesłowowym równoważniku zdania. 

Jeżeli natomiast spójnikiem wprowadzającym zdanie składowe jest spójnik współrzędny z grupy i – lub – ani, to – podobnie jak w przypadku zdań ze zbiegiem wskaźników zespolenia – przecinka nie stawia się ani po tym spójniku, ani przed nim: 

Pozostali wspólnicy wyrażają wolę kontynuowania działalności spółki i zawarłszy porozumienie na piśmie, dokonują stosownych zmian w umowie spółki. 

Kropka to znak interpunkcyjny, którego podstawową i najważniejszą funkcją jest zamykanie wypowiedzenia, czyli zdania oznajmującego lub jego równoważnika. 

Używa się jej do zapisu skrótów (np., cdn., m.in.), w tym inicjałów (J.K., M.P.J.), dat, godzin, liczebników porządkowych. 

Kropka jako znak graficzny stoi po liczbach numerujących części wyliczenia: rozdziały, podrozdziały, ustępy, paragrafy itp. 

W aktach prawnych są dwa konteksty, w których można mieć wątpliwości, czy użyć kropki czy innego znaku albo sposobu zapisu. 

Kropka w zapisie godzin 

Trzeba pamiętać, że w tekstach oficjalnych obowiązuje 24-godzinny system zapisu. 

Północ zapisuje się jako 00.00, a nie 24.00, ponieważ godziny liczy się od północy i numeruje od 0 do 23. 

  ×   Ogłasza się informacje o obowiązujących od dnia 12 marca 1999 r. (piątek) od godz. 0.00 do dnia 25 marca 1999 r. (czwartek) do godz. 24.00 cenach jednostkowych towarów łatwo psujących się, stanowiące załącznik do obwieszczenia. 

  ✓   Ogłasza się informacje o obowiązujących od dnia 12 marca 1999 r. (piątek) od godz. 0.00 do dnia 25 marca 1999 r. (czwartek) do godz. 23.59 cenach jednostkowych towarów łatwo psujących się, stanowiące załącznik do obwieszczenia. 

Minut nie zapisuje się po dwukropku ani w indeksie górnym (chociaż takie zapisy są dopuszczalne w tekstach niebeletrystycznych i niespecjalistycznych), a zwłaszcza w indeksie górnym z podkreśleniem. 

Zapis z kropką jest czytelny, ale przede wszystkim wygodny ze względów technicznych, zwłaszcza w tekście przygotowywanym i odtwarzanym cyfrowo, ponieważ nie wymaga formatowania, które jest czasochłonne i które może być problematyczne, np. w przypadku indeksu. Jeśli zdarzy się, że z jakichś powodów program do edycji tekstu nie zatwierdzi formatowania, to z godziny 6²⁵ zrobi się godzina 625. 

  ×   wbrew zakazowi handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem po godzinie 14⁰⁰ w dniu 24 grudnia lub w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiej Nocy 

  ✓   wbrew zakazowi handlu oraz wykonywania czynności związanych z handlem po godzinie 14.00 w dniu 24 grudnia lub w sobotę bezpośrednio poprzedzającą pierwszy dzień Wielkiejnocy 

  ×   opublikowane przez operatora systemu przesyłowego elektroenergetycznego do godz. 7:30 doby d-1 ograniczenia, o których mowa w § 34 ust. 2, w odniesieniu do zgłoszeń grafików rezerw mocy 

  ✓   opublikowane przez operatora systemu przesyłowego elektroenergetycznego do godz. 7.30 doby d-1 ograniczenia, o których mowa w § 34 ust. 2, w odniesieniu do zgłoszeń grafików rezerw mocy

 Można pominąć zera, kiedy podaje się pełne godziny, np. Spotkanie odbędzie się o 17. 

Dopuszcza się zapis z cyfrą zero przed godziną jednocyfrową, np. 06.30. 

Podsumowanie 

Kropka w zapisie liczebników porządkowych 

Liczebniki są częściami mowy, za pomocą których określa się: 

•    ilość i liczbę (liczebniki główne), 

•    różnopłciowość i obecność osobników niedorosłych w grupie; różnorodzajowość przedmiotów w zbiorze; pluralia tantum, czyli rzeczowniki mające tylko liczbę mnogą (liczebniki zbiorowe), 

•     część wielkości (liczebniki ułamkowe), 

•    wartości zwielokrotnione (liczebniki mnożne), 

•    krotność (liczebniki wielokrotne), 

•    wielkości przybliżone, ogólnikowe, szacunkowe (liczebniki nieokreślone),

•    kolejność. 

Liczebniki porządkowe służą do określania kolejności. Można je zapisać słownie albo liczbą (z kropką lub bez kropki). 

Rzecznik Praw Pacjenta we współpracy z ministrem właściwym do spraw zdrowia, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw finansów publicznych, ustali w terminie miesiąca od dnia wejścia w życie ustawy pierwszy plan finansowy Funduszu obejmujący okres od 1. dnia miesiąca następującego po dniu wejścia w życie ustawy do dnia 31 grudnia 2023 r. 

Nie trzeba dodawać kropki, jeśli z kontekstu wynika, że liczebnik jest porządkowy. 

W przypadku ukończenia przez osobę uprawnioną szkoły wyższej w trakcie ostatniego roku studiów prawo do świadczeń z funduszu alimentacyjnego przysługuje do zakończenia tego roku studiów, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez osobę uprawnioną 25 roku życia. 

Stawia się kropkę tylko po liczbach arabskich oznaczających liczebniki porządkowe; nie stawia się kropki po liczbach rzymskich. 

Nie stawia się kropki po zapisanym cyfrowo liczebniku porządkowym, który oznacza dzień miesiąca. 

  ×   Minister właściwy do spraw rodziny, w terminie do dnia 31. stycznia roku, w którym przeprowadzana jest waloryzacja, ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wysokość kwoty, o której mowa w ust. 2. 

   ✓   Minister właściwy do spraw rodziny, w terminie do dnia 31 stycznia roku, w którym przeprowadzana jest waloryzacja, ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” wysokość kwoty, o której mowa w ust. 2. 

  ×   Podmiot, któremu przyznano dotację celową, składa do 10-ego dnia każdego miesiąca informację o liczbie dzieci objętych opieką w żłobku lub klubie dziecięcym w danym miesiącu. 

  ✓   Podmiot, któremu przyznano dotację celową, składa do 10 dnia każdego miesiąca informację o liczbie dzieci objętych w danym miesiącu opieką w żłobku lub klubie dziecięcym. 

Główną funkcją dwukropka jest wprowadzanie jakiejś wyodrębnionej partii tekstu; może to być wyliczenie, wyszczególnienie, cytat, uzasadnienie, wynik, wyjaśnienie. W akcie prawnym miejsce dwukropka w niektórych sytuacjach jest obligatoryjne i oczywiste, np.: 

•    po wyrazach „otrzymuje brzmienie”, „w brzmieniu” (nowelizacja jednostki redakcyjnej): 
W rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 29 kwietnia 2019 r. w sprawie kas rejestrujących w ust. 4 pkt 2 otrzymuje brzmienie: 
„2) krótkiego opisu przyczyny i okoliczności wystąpienia oczywistej pomyłki oraz dołączenie oryginału paragonu fiskalnego […]”. 

•    w wyliczeniu tzw. kolumnowym (czyli w formie punktów, liter lub tiret umieszczonych jedne pod drugimi) po wprowadzeniu do wyliczenia: 
Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej: 
1) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia do jego reprezentowania [...]; 
2) dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień [...]; 
3) działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego [...]. 

•    po podstawie prawnej wprowadzającej w treść aktu prawnego: 
Na podstawie […] ogłasza się, co następuje: […]. 

Wiele wątpliwości budzi jednak użycie dwukropka w pozostałych kontekstach – tych mniej zależnych od technik prawodawczych, a bardziej związanych z poprawnością językową właściwą wszystkim tekstom, np. w kontekście wyliczenia tzw. wierszowego (czyli ujętego w wierszu). Wątpliwości te są w wielu wypadkach uzasadnione, ponieważ przepisy ortograficzne dotyczące użycia lub pominięcia dwukropka są mało precyzyjne, a uzupełniające je poradnictwo językowe często jest z nimi sprzeczne i dodatkowo niejednolite. 

Dwukropek stawia się przed wyliczeniem szczegółów. Nie dotyczy to jednak w równym stopniu wszystkich wyliczeń. 

Następujący kierownicy: wydziału, biura, oddziału, zespołu, sekcji […].

 Informacja, o której mowa w ust. 1, zawiera dane: imię (imiona), nazwisko, imię ojca, numer PESEL, adres zamieszkania, nr i serię wydanej karty przydziału oraz, w przypadku uchylenia, jego podstawę. 

Kandydat musi spełniać następujące wymagania: posiadać polskie obywatelstwo, posiadać nieposzlakowaną opinię, nie być skazanym prawomocnym wyrokiem sądu za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, korzystać z pełni praw publicznych, posiadać co najmniej średnie wykształcenie. 

W powyższych zdaniach elementami ogólnymi, czyli zawierającymi w swojej treści wymienione dalej elementy szczegółowe, są słowa lub wyrażenia: następujący kierownicy, dane, następujące wymagania. Warto odnotować, że takie wyliczenia najczęściej składają się z więcej niż dwóch elementów. 

Zakres danych dotyczących holdingów, o których mowa w art. 141l ust. 1 pkt 1 ustawy, zawartych w wykazie obejmuje wskazanie, czy pierwotny podmiot dominujący jest [pominięty dwukropek] bankiem krajowym, instytucją kredytową, finansową spółką holdingową lub finansową spółką holdingową o działalności mieszanej. 

W zgłoszeniu podaje się [pominięty dwukropek] nazwę jednostki wojskowej, nazwę stanowiska służbowego, specjalność wojskową oraz numer identyfikacyjny stanowiska służbowego (NIS) zajmowanego przez zgłaszanego żołnierza zawodowego. 

W powyższych zdaniach nie ma poprzedzającego elementu spinającego elementy wyliczone, dlatego dwukropek został pominięty. 

Zakres danych dotyczących holdingów, o których mowa w art. 141l ust. 1 pkt 1 ustawy, zawartych w wykazie obejmuje wskazanie, czy pierwotny podmiot dominujący jest: bankiem krajowym, instytucją kredytową, finansową spółką holdingową lub finansową spółką holdingową o działalności mieszanej. 

W zgłoszeniu podaje się: nazwę jednostki wojskowej, nazwę stanowiska służbowego, specjalność wojskową oraz numer identyfikacyjny stanowiska służbowego (NIS) zajmowanego przez zgłaszanego żołnierza zawodowego. 

Mikroinstalacje posiadają wbudowany układ zabezpieczeń, składający się co najmniej z następujących zabezpieczeń [zaistniał element ogólny]: 

1) dwustopniowe zabezpieczenie nadnapięciowe; 
2) zabezpieczenie podnapięciowe; […]. 

Rozporządzenie określa [brak elementu ogólnego]: 

1) program stażu podyplomowego lekarza i program stażu podyplomowego lekarza dentysty oraz sposób ich realizacji i czas odbywania; 
2) wzór oświadczenia, o którym mowa w art. 15c ust. 6 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, zwanej dalej „ustawą”; […] 

Dwukropek po elementach wprowadzających wyliczenie: taki jak, jak, jak na przykład stawiamy wówczas, gdy wyliczenie obejmuje minimum trzy składniki: 

[…] rekwizyty tytoniowe – artykuły i przyrządy przeznaczone do używania tytoniu lub wyrobów tytoniowych, z wyłączeniem zapalniczek i zapałek, takie jak: papierośnice, cygarniczki, bibułki papierosowe, urządzenia do zwijania papierosów, fajki oraz przybory do ich czyszczenia i nabijania, popielniczki, obcinacze do cygar, oraz artykuły i przyrządy przeznaczone do używania papierosów elektronicznych lub pojemników zapasowych; […]

[…] przetwarzanie informacji – wszelkie operacje wykonywane na informacjach rejestrowanych, takie jak: zbieranie, utrwalanie, organizowanie, porządkowanie, przechowywanie, adaptowanie lub modyfikowanie, pobieranie, przeglądanie, wykorzystywanie, ujawnianie przez przesłanie, rozpowszechnianie lub innego rodzaju udostępnianie, dopasowywanie lub łączenie, ograniczanie, usuwanie lub niszczenie; […] 

ale: 

Dodatkowe wyposażenie, o którym mowa w ust. 1, obejmuje dokumenty pomocnicze, takie jak mapa państwa oraz rozkład tras.

Nie stosuje się dwukropka w wyliczeniu, które składa się z dwóch elementów połączonych spójnikiem łącznym: 

Kursanci zobowiązani są do przystąpienia do egzaminów i zaliczeń.

Świadczenia obejmują zakwaterowanie oraz wyżywienie. 

W zgłoszeniu podaje się rodzaj i termin nauki oraz nazwę podmiotu prowadzącego naukę. 

Rozporządzenie określa szczegółowy zakres kosztów i wysokość środków finansowych, o których mowa w art. 15i ust. 3 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, zwanej dalej „ustawą”. 

Rozporządzenie określa programy stażu podyplomowego lekarza i stażu podyplomowego lekarza dentysty oraz sposób ich realizacji i czas odbywania. 

  ✓   Wyznacza się specjalny obszar ochrony siedlisk Ostoja Brodnicka […], położony w województwach kujawsko-pomorskim i warmińsko-mazurskim, składający się z pięciu powiązanych funkcjonalnie enklaw. 

  ×   Wyznacza się specjalny obszar ochrony siedlisk Lasy Bierzwnickie […], położony w województwach: zachodniopomorskim i lubuskim. 

Słowa programy i województwa są w powyższych zdaniach jednowyrazowymi elementami stanowiącymi ogólniejszą zapowiedź wyliczenia. Można byłoby je powtórzyć przy każdej z przydawek (program stażu podyplomowego lekarza i program stażu podyplomowego lekarza dentysty, województwo kujawsko-pomorskie i województwo warmińsko-mazurskie), jednak ze względu na ekonomikę zostały one od tych przydawek odłączone i użyte tylko raz – w formie liczby mnogiej. Mimo to dwukropka nie stawiamy, choć – jak wspomniano powyżej – zgodnie z szeroko rozumianym poradnictwem językowym postawienie go nie zawsze jest uznawane za błąd. 

Pominięcie dwukropka nie dotyczy jednak wszystkich konstrukcji tego rodzaju. Czasem dwukropek należy postawić: 

Sala jest wyposażona w narzędzia: młotek i śrubokręt ³⁸

Należy złożyć dokumenty: podanie i formularz osobowy. 

Weryfikuje się parametry: temperaturę stołu i temperaturę dyszy. 

Wyrazami ogólniejszymi są w powyższych zdaniach narzędzia, dokumenty i parametry. Są to rzeczowniki – podobnie jak młotek i śrubokręt, podanie i formularz osobowy, temperatura [stołu] i temperatura [dyszy]. W takim przypadku dwukropek pomiędzy rzeczownikiem ogólniejszym a rzeczownikami stanowiącymi wyliczenie (są one przydawkami rzeczownymi) jest konieczny, aby tekst był zrozumiały. 

Dwukropek należy postawić również przed dwuelementowymi wyliczeniami połączonymi spójnikiem łącznym, jeśli poprzedza je wielowyrazowe określenie o znaczeniu ogólniejszym: 

Przewody wejściowe i wyjściowe stacji gazowych są wyposażone w zespoły zaporowo-upustowe: wejściowy i wyjściowy. 

Polska stoi zatem przed dwoma wyzwaniami: usunięcia zaległości w rozbudowie, modernizacji i rewitalizacji infrastruktury transportowej oraz połączenia infrastrukturalnego najważniejszych ośrodków wzrostu z obszarami o niższej dynamice rozwoju i włączenia ich w sieć transportu europejskiego (TEN-T).

Zagadnienie podmiotu szeregowego i formy orzeczenia stojącego przy takim podmiocie szczegółowo omówiono w podrozdziale 3.1.1. W niniejszym podrozdziale zaś należy wspomnieć o dwukropku między orzeczeniem a podmiotem szeregowym. 

W Wielkim słowniku ortograficznym pojawia się reguła (96.4), zgodnie z którą dwukropek powinniśmy postawić, jeśli w zdaniu występuje podmiot szeregowy, a orzeczenie ma formę liczby mnogiej (przy czym na pierwszym miejscu stoi orzeczenie, a na drugim podmiot szeregowy) i gdy następuje wyliczenie kompletne: 

W rozprawie mogą wziąć udział: prokurator, oskarżyciel posiłkowy i jego pełnomocnik, przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca, a także powód cywilny i jego pełnomocnik. 

Prawo wglądu w dokumentację dotyczącą wykonywania obowiązków służbowych przez kuratora sądowego oraz prawo żądania wyjaśnień mają: prezes sądu apelacyjnego, prezes sądu okręgowego, prezes sądu rejonowego, kurator okręgowy, zastępca kuratora okręgowego, kierownik zespołu kuratorskiej służby sądowej i sędzia wizytator. 

Zgodnie z tą samą regułą dwukropek nie jest zaś potrzebny, gdy orzeczenie występuje w liczbie pojedynczej (takie zdanie ma charakter wyliczenia przykładowego): 

W rozprawie może wziąć udział prokurator, oskarżyciel posiłkowy i jego pełnomocnik. 

Warto zauważyć, że w przytoczonych zdaniach elementy podmiotu szeregowego to elementy wyliczenia, które nie są poprzedzone określeniem o ogólniejszej treści. 

Jednak w praktyce językowej – dotyczącej nie tylko aktów prawnych – dwukropka po orzeczeniu w liczbie mnogiej najczęściej się nie stawia. Wydaje się to uzasadnione o tyle, że istnieje przecież omówiona w podrozdziale 2.4.1 reguła, zgodnie z którą dwukropek obowiązkowo stawiamy jedynie przed wyliczeniem wieloelementowym poprzedzonym określeniem ogólniejszym, a taka sytuacja w tego typu zdaniach nie musi występować. W dodatku zastosowanie orzeczenia w liczbie pojedynczej przy podmiocie szeregowym bywa niepoprawne ze względu na rygorystyczne wymogi składniowe – wówczas liczba mnoga jest jedynym możliwym wyborem w kontekście poprawności składniowej zdania. Zatem skoro w większości przypadków zdanie powinno mieć orzeczenie w liczbie mnogiej, to – zgodnie z powyższą regułą – w większości tego typu zdań powinien się po orzeczeniu pojawić dwukropek. Praktyka językowa wskazuje jednak, że taki dwukropek jest stawiany rzadko, także w tekście aktu prawnego. W dodatku – i to również pokazuje praktyka zarówno językowa, jak i legislacyjna – rozróżnienie na wyliczenie kompletne i przykładowe w tego typu zdaniach nie opiera się na obecności lub braku dwukropka. Niekompletność wyliczenia zwykle zaznacza się za pomocą skrótów typu np., itd., itp., a w tekście aktu prawnego – najczęściej zwrotem w szczególności, który otwiera katalog otwarty. 

  ✓   Prawo wglądu w dokumentację dotyczącą wykonywania obowiązków służbowych przez kuratora sądowego oraz prawo żądania wyjaśnień mają [pominięty dwukropek] prezes sądu apelacyjnego, prezes sądu okręgowego, prezes sądu rejonowego, kurator okręgowy, zastępca kuratora okręgowego, kierownik zespołu kuratorskiej służby sądowej i sędzia wizytator. 

  ✓   W rozprawie mogą wziąć udział [pominięty dwukropek] prokurator, oskarżyciel posiłkowy i jego pełnomocnik, przedstawiciel podmiotu zbiorowego i jego obrońca, a także powód cywilny i jego pełnomocnik. 

Dwukropka można użyć do wprowadzenia wyjaśnień i uzupełnień. Takie jego użycie na ogół nie budzi żadnych zastrzeżeń ani wątpliwości: 

Przedsiębiorca unieważnia tablice rejestracyjne przez ich trzykrotne przedziurkowanie w miejscu pomiędzy wyróżnikiem powiatu a wyróżnikiem pojazdu albo pomiędzy wyróżnikiem województwa, jeżeli nie występuje wyróżnik powiatu, a wyróżnikiem pojazdu: otwory powinny mieć średnicę około 1 cm oraz powinny być ułożone w odstępach 1 cm od krawędzi najbliższego otworu w linii równoległej do pionowej krawędzi tablicy. 

Sumaryczny obraz dostępności transportowej obszaru Polski można przedstawić za pomocą wskaźnika dostępności potencjałowej: wskaźnika międzygałęziowej dostępności transportowej (MDT) będącego wypadkową sytuacji w różnych gałęziach transportu. 

Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) w swoich normach i zalecanych praktykach nakazuje konieczność zapewnienia systemowego podejścia: wprowadzania systemu zarządzania bezpieczeństwem opartego na zarządzaniu ryzykiem. 

W zakresie zapobiegania zanieczyszczaniu morza przez statki należy prowadzić działania polegające na zapobieganiu wypadkom morskim: poprawie szeroko pojętego bezpieczeństwa żeglugi, a także ograniczeniu zanieczyszczania środowiska związanego z normalną eksploatacją jednostek pływających. 

Dwukropek może również dodatkowo wyodrębniać treść w jakiś sposób już wyróżnioną graficznie, np. wyśrodkowaną w wersie poniżej. Taki dwukropek jeszcze bardziej podkreśla wyjątkowość treści, która następuje po nim; dodaje jej szczególnego znaczenia. To zastosowanie dwukropka spotyka się niekiedy na przykład w dyplomach czy dedykacjach. Przykładem aktu prawnego, w którym stosuje się tego rodzaju dwukropek, jest postanowienie o nadaniu orderów i odznaczeń: 

Na podstawie art. 138 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. oraz ustawy z dnia 16 października 1992 r. o orderach i odznaczeniach (Dz. U. z 2022 r. poz. 1031) za wybitne zasługi w działalności na rzecz ochrony zdrowia publicznego w dziedzinie ortopedii i traumatologii, za osiągnięcia w pracy naukowej i badawczej odznaczony zostaje: 

KRZYŻEM OFICERSKIM ORDERU ODRODZENIA POLSKI 
pośmiertnie 
Jan Kowalski. 
 

Dwukropka używamy, przytaczając czyjeś lub własne słowa. Tekst cytowany po dwukropku należy wyodrębnić za pomocą myślników, cudzysłowu lub kursywy. 

W akcie prawnym zarówno dwukropek, jak i cudzysłów pojawiają się – o czym była już mowa we wstępie do tego rozdziału – gdy w całości zostaje przytoczone nowe brzmienie jakiegoś przepisu. W takim kontekście użycie dwukropka jest oczywiste i zgodne z Zasadami techniki prawodawczej: 

W ustawie z dnia 11 września 2015 r. o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej (Dz. U. z 2022 r. poz. 2283 i 2640) w art. 35 po ust. 2 dodaje się ust. 2a w brzmieniu: 

„2a. Obowiązek zachowania tajemnicy, o którym mowa w ust. 1, nie dotyczy informacji udzielanych na zasadach i w zakresie określonych w przepisach ustawy [...]”. 

Problem pojawia się, gdy w akcie prawnym zmieniamy brzmienie nie całych jednostek redakcyjnych, a poszczególnych słów czy wyrażeń. Zgodnie z Zasadami techniki prawodawczej nie używamy wówczas dwukropka. 

Zgodnie z ZTP: 

[…] w § 2 w pkt 4 w lit. a po wyrazach „raportu fiskalnego fiskalizacji,” dodaje się wyrazy „pobraniem i zapisem w pamięci chronionej harmonogramu przesyłania danych oraz uruchomieniem trybu fiskalnego,” […]. 

Niezgodnie z ZTP: 

[…] we wprowadzeniu do wyliczenia wyraz: „działający” zastępuje się wyrazem: „działające” […]. 

Warto odnotować, że nie ma jednoznacznej wykładni językoznawców co do użycia dwukropka przed zacytowanym pojedynczym wyrazem lub wyrażeniem. Dla legislatora argumentem za wariantem bez dwukropka będzie stosowanie Zasad techniki prawodawczej. 

Półpauza a minus, kreska liczbowa i łącznik 

Półpauza, która współcześnie jest traktowana jak myślnik, ma postać dłuższej kreski. W tekście jest przydatna ze względów interpunkcyjnych jako znak międzywyrazowy i edytorski. 

W aktach prawnych oprócz tych ogólnojęzykowych funkcji półpauza ma również funkcje wynikające m.in. z Zasad techniki prawodawczej. To znak: 

•    jednostek redakcyjnych: tiret i podwójnego tiret,

•     części wspólnej kilku równorzędnych jednostek redakcyjnych, 

•    wyodrębniający tytuły ustaw o wysokiej randze lub określenie zakresu działania danego ministra umieszczane w przypisach,

•     poprzedzający informację o wydaniu specjalnym dziennika urzędowego. 

Minister Rozwoju i Technologii kieruje działem administracji rządowej – gospodarka [...]. 

Ilekroć w rozporządzeniu jest mowa o: 
1) stanowisku spawalniczym – należy przez to rozumieć stanowisko pracy, na którym są wykonywane prace przy zastosowaniu procesów wymienionych w § 1 [...]. 

W rozporządzeniu, o którym mowa w ust. 2, na świadectwach ukończenia szkół, o których mowa w art. 18 ust. 1 pkt 1 i 2 lit. a–c i e ustawy – Prawo oświatowe [...]. 

w tiret dziesiątym w podwójnym tiret drugim skreśla się wyraz „oraz” i dodaje się tiret jedenaste–czternaste w brzmieniu: 

„– operatora systemu dystrybucyjnego gazowego w zakresie terenów leżących w odległości nie większej niż: 
– – 65 m od osi gazociągu wysokiego ciśnienia [...]” 

Minus to znak odejmowania (zapisywany ze spacjami po obu stronach) i liczb ujemnych (bez spacji przed liczbą). Wielkością i szerokością powinien odpowiadać innym znakom matematycznym (w większości krojów czcionki minus ma szerokość liczb, co ułatwia zapisywanie liczb w tabelach). Standardowy znak minus ma w Unikodzie numer 2212 i nazywa się Minus Sign. Różni się od omówionych w tym rozdziale kresek (a nawet od innych symboli minusa, np. Hyphen-Minus, Superscript Minus czy Subscript Minus) – jest nieco krótszy i położony trochę wyżej niż półpauza. 

[...] przyrząd musi posiadać dokładność ±0,5°C w zakresie pomiarowym od −20°C do +30°C 

Kreska liczbowa ma tę samą długość co półpauza, ale jest umieszczona nieco wyżej. W Wordzie ma nazwę Figure Dash i numer 2012 w Unikodzie. Jest raczej rzadko używana do zapisu relacji liczbowych. Jeśli w akcie prawnym są konsekwentnie stosowane półpauzy, co jest zgodne z praktyką redakcyjną w tych pismach, to ważne jest, żeby nie używać innych rodzajów kresek, w tym kreski liczbowej. 

Łącznik (dywiz) to krótka kreska o długości połowy półpauzy, która jest przede wszystkim znakiem ortograficznym, czyli wewnątrzwyrazowym. 

Minister Rozwoju i Technologii w dniu 12 września 2022 r. wydał decyzję o nadaniu przedsiębiorcy statusu centrum badawczo-rozwojowego. 

Służy głównie do zapisu: 

•     wyrazów złożonych, np. niebiesko-pomarańczowy, Ruciane-Nida, Pawlikowska-Jasnorzewska, ława-stół, 

•     nazw własnych z przedrostkami typu arcy-, anty-, eks-, pseudo-, np. anty-Azjata, eks-Łotysz, 

•     słów z przedrostkami niby- i quasi-, np. niby-stróż, quasi-naukowy, niby-Anglik,

•    wyrażeń z powtórzonym przymiotnikiem złożonym, np. parzysto- i nieparzystokopytne, 

•     wyrazów z liczbą lub literą w pierwszej części, np. 15-metrowy, n-ty, 

•     podziału wyrazu między wersami. 

Żeby unaocznić różnice graficzne między tymi czterema znakami, warto je ze sobą zestawić: 

Półpauza jako znak elipsy 

Za pomocą półpauzy zaznacza się miejsce, w którym brakuje domyślnej części zdania, czyli półpauza jest też znakiem elipsy (pominięcia). Może to być elipsa zarówno elementu, który musiałby być powtórzony, jak i elementu zupełnie pominiętego. Półpauza w tej funkcji jest niezbędna zwłaszcza wtedy, gdy pomijana jest ważna część zdania, np. orzeczenie. Im mniej ważna część zdania podlega pominięciu, tym mniejsza konieczność postawienia półpauzy. 

Szef IWSW informuje Prokuratora Generalnego o wynikach kontroli operacyjnej po jej zakończeniu, a na jego żądanie – również o przebiegu tej kontroli. 

W tym zdaniu półpauza zastępuje orzeczenie (informuje), dzięki czemu nie trzeba go powtarzać, a całość jest bardziej czytelna. 

Bezpośredni wpływ na stężenie substancji biogenicznych, pośredni – na przezroczystość i hydrofity. 

Tu natomiast użyto równoważnika zdania, w którym półpauza sygnalizuje pominięcie rzeczownika wpływ. 

numer PESEL (w przypadku osoby nieposiadającej numeru PESEL – nazwa i numer dokumentu potwierdzającego tożsamość) 

W powyższym przykładzie zamiast półpauzy mogłoby być orzeczenie jest to. 

Półpauza porządkująca składnię 

Półpauza okazuje się bardzo przydatnym znakiem przestankowania w aktach prawnych, choć nie jest używana chętnie. Tymczasem w rozbudowanych zdaniach, które są charakterystyczne dla stylu prawnego, związki znaczeniowe między wyrazami często nie są oczywiste, a półpauza pomaga wrócić do głównego wątku. Sprzyja temu fakt, że jest wyrazistsza niż inne znaki interpunkcyjne, dzięki czemu przykuwa wzrok. 

W razie odmowy zezwolenia na udzielenie wiadomości stanowiącej informację niejawną o klauzuli „tajne” lub „ściśle tajne” pomimo żądania prokuratora albo sądu, o którym mowa w ust. 1, zgłoszonego w związku z postępowaniem karnym o zbrodnie przeciwko pokojowi, ludzkości i o przestępstwa wojenne lub o zbrodnię godzącą w życie ludzkie albo o występek przeciwko życiu i zdrowiu, gdy jego następstwem była śmierć człowieka – Szef IWSW na wniosek prokuratora albo sądu, o którym mowa w ust. 1, przedstawia żądane dokumenty i materiały oraz wyjaśnienia Pierwszemu Prezesowi Sądu Najwyższego. 

Jeśli w zdaniu takim jak powyższe, czyli rozciągającym się na kilka czy kilkanaście wierszy, w którym dodatkowo jedna z części jest ponad miarę rozwinięta, znajdowałyby się same przecinki, to bardzo trudno byłoby uchwycić sens. Półpauza postawiona przed podmiotem pomaga oddzielić obudowany określeniami okolicznik od następujących po nim głównych części zdania – podmiotu i orzeczenia. 

Pomoc finansową, o której mowa w § 1, przyznaje się na realizację operacji w zakresie wsparcia za dodatkowe koszty poniesione przez podmioty w sektorze rybołówstwa i akwakultury w związku z zakłóceniami rynku spowodowanymi prowadzoną przez Rosję wojną napastniczą przeciwko Ukrainie i jej wpływem na łańcuch dostaw produktów rybołówstwa i akwakultury, o której mowa w art. 68 ust. 3 rozporządzenia nr 508/2014, zwanego dalej „wsparciem za dodatkowe koszty”: 
1) armatorom statków rybackich, przy użyciu których jest wykonywane rybołówstwo komercyjne, na statek rybacki o długości całkowitej: 

a) poniżej 5 m – w wysokości 9000 zł, 
b) od 5 m do 7,99 m – w wysokości 12 000 zł, 
c) od 8 m do 11,99 m – w wysokości 28 000 zł, 
d) od 12 m do 40,60 m – w wysokości 96 000 zł [...]. 

Jest to przykład zdania długiego, a dodatkowo podzielonego na jednostki niższego rzędu. Znajdujące się w literach a–d przydawki przyimkowe w wysokości określają dopełnienie pomoc, które stoi na samym początku wprowadzenia do wyliczenia. Półpauza umożliwiła powrót do głównej myśli zdania i wyodrębnienie jego najważniejszych elementów. 

Organy wojskowe wyposażają żołnierzy w czynnej służbie wojskowej oraz osoby pełniące służbę w jednostkach zmilitaryzowanych przydzielonych do Sił Zbrojnych, pracowników resortu obrony narodowej, cywilny personel medyczno-sanitarny Sił Zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym, personel organizacji „Polski Czerwony Krzyż” i innych ochotniczych organizacji pomocy, osoby cywilne wykonujące czynności duszpasterskie oraz inne osoby określone prawem międzynarodowym – w karty i tabliczki tożsamości. 

Zdanie powyższe jest zbudowane z podmiotu (organy), orzeczenia (wyposażają), po którym jest szereg dopełnieniowy złożony aż z dziewięciu elementów, i dopiero dopełnienia dalszego. Półpauza pozwala rozeznać się w budowie zdania, w którym bardzo rozbudowane dopełnienie bliższe utrudnia odczytanie sensu. 

Półpauza pomagająca uniknąć dwuznaczności 

Niektóre zdania są zbudowane w taki sposób, że w którymś miejscu powstaje niejednoznaczność znaczeniowa albo wtórny związek składniowy. W takiej sytuacji najpierw korzysta się z innych niż półpauza sposobów uniknięcia tego typu usterek. Przede wszystkim warto spróbować zmienić szyk zdania lub formę wyrazu, wyrażenia czy zwrotu na inne konstrukcje, np. na przydawkę opartą na imiesłowie przymiotnikowym albo na zdanie podrzędne. Często wystarczą zmiany interpunkcyjne, takie jak ujęcie długiej przydawki dopowiadającej w przecinki. 

Jeśli z jakichś względów nie da się zastosować wymienionych rozwiązań, można w odpowiednim miejscu wstawić półpauzę. 

Krajowy Punkt Kontaktowy umożliwia wymianę informacji z właściwymi krajowymi punktami kontaktowymi innych państw członkowskich Unii Europejskiej oraz z krajowymi podmiotami uprawnionymi – w zakresie danych dotyczących [...]. 

Zwykle w takich kontekstach półpauza pełni dwie funkcje – po pierwsze, rozbija wtórny związek składniowy (w tym wypadku podmiotami uprawnionymi w zakresie danych) i ujednoznacznia wypowiedź, a po drugie, pomaga wrócić do głównego wątku. 

Warto pamiętać, że w tego typu zdaniach przecinek nie jest przydatnym znakiem, ponieważ może oddzielić podmiot od orzeczenia albo związek główny od związków pobocznych albo utrudnić odczytanie zdania. 

  ×   Warunek określony w § 2 pkt 6 realizuje się przez posiadanie i zastosowanie oznakowań miejsca prowadzenia upraw, w postaci widocznych tablic ostrzegawczych z informacją o zakazie wstępu osób nieuprawnionych. 

Po rzeczowniku upraw stoi przydawka przyimkowa, która odnosi się do stojącego dużo wcześniej rzeczownika oznakowań rozbudowanego o dodatkowe określenia, przez co tworzy się kilkuwyrazowe wyrażenie. Powstaje też pewna dwuznaczność składniowo-znaczeniowa, ponieważ przydawka w postaci widocznych tablic ostrzegawczych z powodu bezpośredniego sąsiedztwa słowa upraw wchodzi z nim we wtórny związek składniowy. 

Ani użycie zdania podrzędnego, ani zamknięcie w przecinkach całego wyrażenia w postaci widocznych tablic ostrzegawczych, ani zmiana przydawki przyimkowej na przysłówkową nic nie dadzą. Nie można też zmienić szyku wyrazów. Przecinek również nie powinien zostać w takim miejscu – zamiast niego można wstawić półpauzę. Wtedy wyrażenie przyimkowe stojące po półpauzie jest dookreśleniem rzeczownika oznakowań wraz z jego rozbudowanym określeniem. 

  ✓   Warunek określony w § 2 pkt 6 realizuje się przez posiadanie i zastosowanie oznakowań miejsca prowadzenia upraw – w postaci widocznych tablic ostrzegawczych z informacją o zakazie wstępu osób nieuprawnionych. 

Półpauza wprowadzająca wyjaśnienie, doprecyzowanie 

Nierzadko zdarza się, że część informacji jest uściśleniem, doprecyzowaniem, objaśnieniem tego, co zostało powiedziane wcześniej, i łączy się z tymi wcześniejszymi informacjami nie składniowo, ale znaczeniowo. Takie dodatkowe informacje sygnalizuje półpauza. 

bardzo małe prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia – raz na 5 lat lub rzadziej 

W celu dopuszczenia rozwiązania informatycznego do przetwarzania informacji niejawnych dokument „Wymagania ochrony informacji niejawnych” jest opracowywany przez gestora rozwiązania informatycznego, a następnie podlega uzgodnieniu z: 

1) właściwym pełnomocnikiem do spraw ochrony informacji niejawnych – w zakresie zgodności z przepisami ustawy; 

2) Dowódcą Komponentu Wojsk Obrony Cyberprzestrzeni – w zakresie zapewnienia odporności rozwiązania informatycznego na zagrożenia pochodzące z cyberprzestrzeni przy zastosowaniu rozwiązań w nim opisanych. 

Półpauza zastępująca przecinek przed przydawką odnoszącą się do całego szeregu 

Akty prawne są wypowiedzeniami, w których autorzy bardzo często stosują określenia mające postać przydawek opartych na imiesłowie przymiotnikowym, np. zainstalowany, wybranych, produkującymi. Taka przydawka musi być zgodna z wyrazem, który określa, pod względem rodzaju i liczby. Jeśli więc określa szereg, tzn. kilka elementów, które tworzą razem jedną część zdania, np. podmiot lub dopełnienie, to musi mieć formę liczby mnogiej. 

Najbardziej klarowna jest sytuacja, w której składniki podmiotu szeregowego lub dopełnienia mają formę liczby pojedynczej – wtedy liczba mnoga przydawki oznacza, że określa ona je wszystkie.

  ×   W rozdziale 2 określa się wymagania techniczne dla układów i urządzeń EAZ w sieci WN oraz w sieci NN w zakresie: [...] 
4) linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej WN oraz linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej NN, niepracujących w sieci zamkniętej [...]. 

Przecinek jest w tym wypadku niepoprawny, zbędny; bez niego zdanie będzie jednoznaczne, zrozumiałe i poprawne. 

  ✓   [...] linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej WN oraz linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej NN niepracujących w sieci zamkniętej [...]. 

Taką rozbudowaną przydawkę można też przekształcić w zdanie podrzędne. Obecne w zdaniach czasowniki w przeciwieństwie do imiesłowów przymiotnikowych (czy rzeczowników odczasownikowych) dynamizują wypowiedzenie, a przecinki potrzebne do wydzielenia zdania podrzędnego ułatwiają przyporządkowanie poszczególnych części zdania. 

  ✓   [...] linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej WN oraz linii elektroenergetycznej jednostronnie zasilanej NN, które nie pracują w sieci zamkniętej [...]. 

Jednak są trzy sytuacje, w których forma przydawki oraz jej pozycja w zdaniu są problematyczne pod względem uchwycenia sensu zdania. 

•    Ostatni element szeregu ma formę liczby mnogiej lub formę, która może oznaczać zarówno jeden z przypadków liczby pojedynczej, jak i liczbę mnogą (są to formy synkretyczne), więc nie wiadomo, czy stojąca po szeregu przydawka określa ten właśnie element czy wszystkie w szeregu. 

  ×   Prezes UDT przeprowadza kontrolę stacji ładowania, punktu ładowania stanowiącego element infrastruktury ładowania drogowego transportu publicznego, stacji gazu ziemnego lub stacji wodoru, zainstalowanych na obszarach kolejowych, bocznicach kolejowych oraz na terenie portów i przystani morskich oraz żeglugi śródlądowej. 
 

•    Ostatni element szeregu i przydawka mają formę liczby pojedynczej, choć przydawka odnosi się do wszystkich elementów szeregu. Liczba pojedyncza przydawki nie pozwala na jednoznaczne odczytanie takiego wyrażenia, a przecinek nie wskazuje na to, że przydawka określa szereg, a nie tylko ostatnie słowo, więc jest użyty błędnie. 

  ×   pielęgniarka albo położna, posiadająca dyplom ukończenia studiów na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo 
 

•     Obydwa elementy szeregu są w liczbie mnogiej, w związku z czym forma przydawki nie rozstrzyga jednoznacznie, który wyraz jest określany. 

   ×   Elementy sieci wyposaża się w układy i urządzenia EAZ, zapewniające w szczególności [...]. 

Żeby było wiadomo, że przydawka określa wszystkie elementy szeregu, a nie tylko ostatni, autor czy redaktor tekstu mają do wyboru inne możliwości niż sygnalizowanie przecinkiem relacji gramatyczno-znaczeniowych. Oto trzy rozwiązania: 

•     Można zmienić szyk zdania w taki sposób, że przydawka będzie przed określanym szeregiem. Tyle że z tego zabiegu można skorzystać tylko wtedy, gdy przydawka będzie krótka – bardzo rozbudowana przydawka nie powinna stać przed wyrazem określanym, żeby nie utrudniać zrozumienia sensu. 

  ×   Informacje, o których mowa w ust. 1, oraz informacje związane z ich przekazywaniem podlegają ochronie przewidzianej w przepisach o ochronie informacji niejawnych i mogą być udostępniane jedynie funkcjonariuszom IWSW prowadzącym czynności w danej sprawie i ich przełożonym, uprawnionym do sprawowania nadzoru. 

  ✓   Informacje, o których mowa w ust. 1, oraz informacje związane z ich przekazywaniem podlegają ochronie przewidzianej w przepisach o ochronie informacji niejawnych i mogą być udostępniane jedynie uprawnionym do sprawowania nadzoru funkcjonariuszom IWSW prowadzącym czynności w danej sprawie i ich przełożonym. 
 

•    Można zmienić liczbę przydawki z pojedynczej na mnogą, ale tylko w takich zdaniach, w których ostatni z wyrazów szeregu jest w liczbie pojedynczej. 

  ✓   pielęgniarka albo położna posiadające dyplom ukończenia studiów na kierunku pielęgniarstwo lub położnictwo 
 

•    Można wreszcie użyć półpauzy, która w tym wypadku łączy dwie funkcje – pozwala uniknąć dwuznaczności i służy doprecyzowaniu. 

  ✓   Informacje, o których mowa w ust. 1, oraz informacje związane z ich przekazywaniem podlegają ochronie przewidzianej w przepisach o ochronie informacji niejawnych i mogą być udostępniane jedynie funkcjonariuszom IWSW prowadzącym czynności w danej sprawie i ich przełożonym – uprawnionym do sprawowania nadzoru. 
 

  ✓   Prezes UDT przeprowadza kontrolę stacji ładowania, punktu ładowania stanowiącego element infrastruktury ładowania drogowego transportu publicznego, stacji gazu ziemnego lub stacji wodoru – zainstalowanych na obszarach kolejowych, bocznicach kolejowych oraz na terenie portów i przystani morskich oraz żeglugi śródlądowej. 

Jeśli z jakichś względów nie można ujednoznacznić zdania za pomocą półpauzy – żeby uniknąć błędu interpunkcyjnego, przydawkę określającą cały szereg można też zamknąć w przecinkach. 

  ✓   Przedsiębiorcy, samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej, jednostki budżetowe oraz jednostki wojskowe, prowadzący w dniu wejścia w życie rozporządzenia apteki, dostosują się do wymagań [...]. 

Półpauza w nazwach 

Nierzadko autorzy lub tłumacze europejskich aktów prawnych tworzą wielowyrazowe nazwy (również nazwy własne) mające postać wyrażeń, w których półpauza zastępuje przydawki będący, będących lub zdanie podrzędne rozpoczynające się od który jest, które są. W wypadku wyrażeń, czyli kilkuwyrazowych nazw niezawierających czasownika, półpauza jest swoistym odpowiednikiem łącznika. 

Wykaz podmiotów leczniczych – regionalnych ośrodków koordynujących 

państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym 

lekarz – członek komisji lekarskiej 

Dodatkowe wynagrodzenie [...] oblicza się jako iloczyn kwoty ustalanej corocznie przez wojewodów: [...] 

2a) dla psychologa – członka komisji lekarskiej – nie mniejszej niż 300 zł i nie większej niż 600 zł oraz liczby posiedzeń, w których uczestniczył [...]. 

Takie wyrażenia nie są problematyczne, jeśli występują samodzielnie, ale stają się problematyczne jako części zdania. Po pierwsze, wątpliwości budzi ich długość, ponieważ im dłuższa nazwa, dłuższe wyrażenie, tym mniej są ekonomiczne i wygodne pod względem językowym. Po drugie, ostatnie elementy wyrażeń użytych w różnych przypadkach (graficznie oddzielone znakiem interpunkcyjnym) mogą tworzyć niezamierzone związki składniowe ze stojącymi dalej częściami zdania. Po trzecie, użyta w nich półpauza, wyrazisty znak graficzny, który już wizualnie dzieli tekst, może nastręczyć problemów z odczytaniem. Po czwarte, użyta w nazwie półpauza uniemożliwia skorzystanie z tego znaku interpunkcyjnego, jeśli byłby potrzebny w dalszej części wypowiedzenia, dlatego że powstałoby w ten sposób niezamierzone wtrącenie. 

Lepszym rozwiązaniem byłoby tworzenie nazw bez półpauzy odpowiadającej łącznikowi, ale za to z przydawką lub zdaniem podrzędnym, które choć są dłuższe, to nienastręczające problemów, ponieważ bardziej precyzyjne. Zwłaszcza zdanie podrzędne dzięki wydzieleniu przecinkowemu oraz czasownikowi sprawia, że całość jest uporządkowana, precyzyjnie ujęta, jednoznaczna, a tym samym łatwiejsza w czytaniu i zrozumieniu. 

Wykaz podmiotów leczniczych będących regionalnymi ośrodkami koordynującymi 

Wykaz podmiotów leczniczych, które są regionalnymi ośrodkami koordynującymi 

[...] państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) będące stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym [...] 

[...]państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), które są stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym [...] 

lekarz będący członkiem komisji 

lekarskiej lekarz, który jest członkiem komisji lekarskiej 

[...] dla psychologa będącego członkiem komisji lekarskiej – nie mniejszej niż 300 zł i nie większej niż 600 zł oraz liczby posiedzeń, w których uczestniczył [...] 

[...] dla psychologa, który jest członkiem komisji lekarskiej – nie mniejszej niż 300 zł i nie większej niż 600 zł oraz liczby posiedzeń, w których uczestniczył [...]

Półpauza edytorska wyznaczająca relacje 

Zgodnie z tradycją edytorską przedziały czasowe, relacje czasowe, przestrzenne i inne można zapisywać z półpauzą i bez spacji oddzielających znak od liczby albo ze spacjami. 

My, redaktorzy aktów prawnych Rządowego Centrum Legislacji, zmodyfikowaliśmy nieco te zasady edytorskie, a dokładniej – wybraliśmy konkretny sposób zapisu w zależności od typu relacji. Taka decyzja służyła przede wszystkim ujednoliceniu zapisu. 

Wyjątkiem od tej pierwszej zasady jest przedział liczbowy, w którym są liczby minimum pięciocyfrowe. Można taki przedział liczbowy zapisać ze spacjami przed półpauzą i po niej ⁴⁰. Ze względu na lepszą czytelność oddziela się dziesiątki tysięcy i pozostałe większe wartości od setek, dziesiątek i jedności, np. 15 000, 100 000, 5 000 000 

Niezależnie od rodzaju relacji należy unikać zapisu z łącznikiem. Ważne jest też to, żeby nie mieszać zapisu z półpauzą z zapisem od… do… 

Podsumowanie

Półpauza edytorska oznaczająca brak 

Niekiedy w rubrykach tabel trzeba oznaczyć brak wartości, ponieważ jakieś dane lub wartości nie występują w kontekście danego zagadnienia. Do tego celu służy półpauza, a nie łącznik. Lepiej też wstawić znak półpauzy niż zostawić pustą komórkę tabeli.

Awramiuk E., Andrejewicz U., Miejsca niedookreślone w polskiej interpunkcji – wybrane zagadnienia, „Poradnik Językowy” 2016, z. 4, s. 7–18. 

Bańko M., Cenny dwukropek, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/cenny-dwukropek;9583 .html [dostęp: 4.07.2023]. 

Bańko M., Czy jako spójnik, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/czy-jako-spojnik;14088 .html [dostęp: 20.06.2023]. 

Bańko M., Dwie opinie w sprawie dwukropka, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/dwie -opinie-w-sprawie-dwukropka;16172.html [dostęp: 4.07.2023]. 

Bańko M., Kropka w zapisie cyfrowym liczebników porządkowych, https://sjp.pwn.pl/ poradnia/haslo/kropka-w-zapisie-cyfrowym-liczebnikow-porzadkowych;12516.html [dostęp: 15.03.2023]. 

Bańko M., Od swojej matki a mojej babki, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/od-swojej -matki-a-mojej-babki;9148.html [dostęp: 20.06.2023]. 

Bańko M., W szkole na stole…, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/W-szkole-na-stole;12794 .html [dostęp: 15.06.2023]. 

Bortliczek M., Funkcje myślnika – norma i jednoznaczność, „Studia Slavica” 2021, vol. XXV, nr 2, s. 75–84, online: http://hdl.handle.net/20.500.12128/22733 [dostęp: 20.04.2023]. 

Cieśla B., Przecinek a sąsiedztwo okoliczników, „Rozprawy Komisji Językowej ŁTN” 2016, vol. LXII, s. 17–25. 

Cieśla B., Przecinek w zdaniach z imiesłowami przymiotnikowymi, „Prace Językoznawcze” 2021, nr 3, s. 55–69. 

Dwa przymiotniki (na rozkopanej, mokrej ziemi) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik .pl/kompendium/regula/51/ [dostęp: 15.06.2023]. 

Hasło problemowe: liczebnik [w:] Wielki słownik poprawnej polszczyzny PWN, red. A. Markowski, Warszawa 2010. 

Inny słownik języka polskiego PWN, A–Ó, red. M. Bańko, Warszawa 2000. 

Interpunkcja, https://poradnia-jezykowa.uni.lodz.pl/warto-wiedziec/interpunkcja/ [dostęp: 4.07.2023]. 

Jachimowska K., Przecinek a zestawienie nieparalelne, https://poradnia-jezykowa.uni. lodz.pl/faq/przecinek-a-zestawienie-nieparalelne/ [dostęp: 1.08.2 023]. 

Jadacka H., Poradnik językowy dla prawników, Warszawa 2006. 

Jodłowski S., Interpunkcja przydawek, „Poradnik Językowy” 1950, z. 5, s. 21–26. 

Jodłowski S., Zasady interpunkcji. Podręcznik, Kraków 2002. 

Jodłowski S., Taszycki W., Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym, Wrocław–Warszawa–Kraków 1968. 

Karpowicz T., Polszczyzna wzorcowa w praktyce zawodowej redaktorów, Warszawa 2020. 

Kłosińska K., Myślnik, półpauza, łącznik, https://rjp.pan.pl/porady-jezykowe-main/291 -mylnik-popauza-cznik [dostęp: 14.05.2023]. 

Kłosińska K., Spójnik a w znaczeniu i, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Spojnik-a-w -znaczeniu-i;16624.html [dostęp: 20.06.2023]. 

Kreski poziome (łącznik, czyli dywiz, półpauza, pauza, kreska liczbowa) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/kompendium/regula/468/ [dostęp: 19.04.2023]. 

Łuczyński E., Dlaczego nasza interpunkcja sprawia problemy piszącym?, „Poradnik Językowy” 2016, z. 4, s. 43–55. 

Malinowski A., Polski język prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006. 

Malinowski M., Interpunkcja przy przydawkach, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/ Interpunkcja-przy-przydawkach;18409.html [dostęp: 15.06.2023]. 

Malinowski M., O uchybieniach interpunkcyjnych (bez pobłażania), „Poradnik Językowy” 2016, z. 4, s. 56–69. 

Międzyinstytucjonalny przewodnik redakcyjny, https://publications.europa.eu/code/pl/ pl-000500.htm [dostęp: 15.06.2023]. 

Miodek J., Jaka jesteś, polszczyzno?, Wrocław 1996. 

Podracki J., Nowy słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, Warszawa 2005. 

Podracki J., Gałązka A., Słownik interpunkcyjny, Warszawa 2002. 

Polański E., Szopa M., Dereń E., Poradnik interpunkcyjny, Katowice–Chorzów 2010. 

Półpauza, https://nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/ojczysty-dodaj-do-ulubionych/ ciekawostki-jezykowe/polpauza,c,293772564 [dostęp: 16.05.2023]. 

Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, t. 8, czi-doduszać, red. H. Zgółkowa, Poznań 1996. 

Przecinki a okoliczniki (rozbudowane określenia czasu, miejsca itp.) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/kompendium/regula/211/ [dostęp: 15.06.2023]. 

Przecinki a wyrażenia otwierające zdanie (w tym okoliczniki inicjalne) [w:] Dobry słownik, https://dobryslownik.pl/kompendium/regula/208/ [dostęp: 20.06.2023]. 

Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005. 

Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, A–J, red. S. Dubisz, Warszawa 2006. 

Wielki słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, red. E. Polański, Warszawa 2020. 

Witorska A., Interpunkcja w aktach prawnych ogłaszanych w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, praca doktorska dostępna pod adresem: https://depotuw.ceon.pl/ handle/item/3799 [dostęp: 20.06.2023]. 

Wolański A., Edycja tekstów. Praktyczny poradnik, Warszawa 2008. 

Wolański A., Interpunkcja okoliczników jednorodnych współzależnych, https://sjp.pwn .pl/poradnia/haslo/Interpunkcja-okolicznikow-jednorodnych-wspolzaleznych;17158 .html [dostęp: 15.06.2023]. 

Wolański A., Interpunkcja wyliczeń, Machura M., Dopisek, https://sjp.pwn.pl/poradnia/ haslo/Interpunkcja-wyliczen;18273.html [dostęp: 15.06.2023]. 

Wolański A., Myślnik, pauza, minus, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/Myslnik-pauza -minus;16280.html [dostęp: 30.06.2023]. 

Wolański A., Przedziały liczbowe, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/przedzialy-liczbowe ;9058.html [dostęp: 10.06.2023]. 

Wolański A., Słowny zapis godzin tuż po północy, https://sjp.pwn.pl/poradnia/haslo/ slowny-zapis-godzin-tuz-po-polnocy;16164.html [dostęp: 20.04.2023]. 

Zbróg P., Przecinek a przydawka imiesłowowa, https://ilij.ujk.edu.pl/3500-2 [dostęp: 15.06.2023]