Ciekawostki

Większość polskich wyrazów piszemy od małej litery. Użycie wielkiej litery musi być zawsze uzasadnione: względami składniowymi, znaczeniowymi, graficznymi lub grzecznościowymi i uczuciowymi.

Ogólna zasada ortograficzna, z której wynikają reguły szczegółowe, brzmi: wielką literą piszemy nazwy własne, małą literą – nazwy pospolite. 

Nazwa własna to wyraz lub grupa wyrazów, które wskazują na desygnat traktowany jako indywidualny, niepowtarzalny. Nazwa własna służy do wyróżnienia jednego desygnatu (np. instytucji, osoby) spośród innych, wskazuje na coś, ale nie określa jego cech charakterystycznych. Innymi słowy – przysługuje oznaczanemu przez nią desygnatowi dlatego, że w drodze arbitralnej decyzji tak został nazwany, a nie dlatego, że ma jakieś szczególne cechy. Nazwa własna jest nazwą jednostkową. 

Nazwa pospolita to wyraz lub grupa wyrazów, które nie wskazują na jeden desygnat, lecz nazywają pewną kategorię obiektów i określają ich cechy charakterystyczne. Nazwa pospolita jest nazwą ogólną. 

Na przykład: 
instytut badawczy – nazwa pospolita 
Instytut Chemii i Techniki Jądrowej – nazwa własna

Wielką literą piszemy pełne, indywidualne (jednostkowe) nazwy urzędów, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, jednostek organizacyjnych instytucji (z wyjątkiem przyimków, spójników oraz wyrażeń typu: do spraw, na rzecz, imienia, numer). 

Na przykład: 
Ministerstwo Zdrowia Lubelski 
Urząd Wojewódzki w Lublinie 
Szkoła Podstawowa nr 211 z Oddziałami Integracyjnymi im. Janusza Korczaka 
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Rzeszowie 
Prokuratura Okręgowa w Białymstoku

W Wojewódzkim Sądzie Administracyjnym w Warszawie jest wolne jedno stanowisko asesorskie. 

Z dniem 1 stycznia 1999 r. tworzy się filię Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Krakowie obejmującego obszarem swego działania województwo małopolskie. 

We współfinansowanych lub finansowanych ze środków Unii Europejskiej mechanizmach administrowanych przez Agencję lub Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa mogą uczestniczyć podmioty wpisane do ewidencji producentów. 

Małą literą piszemy ogólne, niejednostkowe nazwy urzędów, instytucji, szkół, organizacji, towarzystw, jednostek organizacyjnych instytucji.  

Na przykład: 
właściwe ministerstwo 
urząd wojewódzki 
szkoła podstawowa 
biblioteka wojewódzka 
sąd administracyjny 
urząd pracy 
ośrodek pomocy społecznej 

Prokuratorami powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury są prokuratorzy Prokuratury Krajowej, prokuratur regionalnych, prokuratur okręgowych i prokuratur rejonowych. 

Ogłoszenie, o którym mowa w ust. 1, zamieszcza się: w siedzibie wojewódzkiego inspektoratu ochrony roślin i nasiennictwa, którego dotyczy prowadzone postępowanie kwalifikacyjne. 

rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 8 sierpnia 2007 r. w sprawie sposobu i trybu postępowania w sprawach pracowników urzędów wojewódzkich wykonujących kontrolę legalności zatrudnienia […] 

Wielką literą piszemy 
pełne, indywidualne (jednostkowe) nazwy organów – takie, które mają tylko jeden desygnat (z wyjątkiem przyimków, spójników oraz wyrażeń typu: do spraw, na rzecz). 

Na przykład: 
Prokurator Generalny 
Wojewoda Małopolski 
Burmistrz Gminy Brwinów 
Minister Klimatu i Środowiska
Marszałek Województwa 
Mazowieckiego 
Szef Służby Cywilnej 
Dyrektor Polskiego Centrum Akredytacji 

Na podstawie art. 138 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej […] odznaczeni zostają: na wniosek Wojewody Podkarpackiego za zasługi w działalności na rzecz społeczności lokalnej […]. 

Organami Inspekcji Ochrony Środowiska są: 
1) Główny Inspektor Ochrony Środowiska; 
2) wojewódzki inspektor ochrony środowiska jako organ rządowej administracji zespolonej w województwie. 

Małą literą piszemy 
ogólne, niejednostkowe nazwy organów – takie, które nie wskazują na jeden konkretny desygnat, lecz nazywają pewną kategorię, typ obiektów. 

Na przykład: 
prokurator okręgowy 
wojewoda 
burmistrz 
minister właściwy do spraw klimatu 
marszałek województwa 
szef wojskowego centrum rekrutacji 
dyrektor szkoły 

Organem właściwym w sprawach zarządzania kryzysowego na terenie gminy jest wójt, burmistrz, prezydent miasta. 

Organ prowadzący ewidencję ludności na żądanie pracownika Krajowego Biura Wyborczego posiadającego pisemne upoważnienie wydane przez Szefa Krajowego Biura Wyborczego lub właściwego dyrektora delegatury Krajowego Biura Wyborczego jest obowiązany udostępnić: […]. 

Nazwy funkcji, stanowisk i godności piszemy małą literą, na przykład: prezydent, premier, minister, marszałek, generał, major, wojewoda, wójt, prezes, dyrektor, prokurator, sekretarz stanu, przewodniczący. 

Często nazwa funkcji, stanowiska jest brzmieniowo tożsama z nazwą organu: 

• minister zdrowia – Minister Zdrowia, 
• prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. 

W zależności od tego, w jakim znaczeniu używamy danej nazwy, zapisujemy jej elementy wielką albo małą literą: 

• minister zdrowia – funkcja, stanowisko, 
• Minister Zdrowia – organ, 
• prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – funkcja, stanowisko, 
• Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej – organ. 

Nazwę stanowiska, funkcji, która występuje w połączeniu z nazwą organu, urzędu czy instytucji (zarówno jednostkową, jak i ogólną), piszemy małą literą.

Niekiedy wyrazy: prezes, szef, dyrektor wchodzą w skład pełnej, jednostkowej nazwy organu. Wówczaswszystkie elementy tej nazwy zapisujemywielką literą.

Aby rozwiać wątpliwości, czy mamy do czynienia z nazwą stanowiska połączoną z nazwą organu (np. prezes Wód Polskich) czy też z pełną nazwą organu (np. Prezes Rady Ministrów), należy dotrzeć do źródła – aktu prawnego, w którym konkretny organ został powołany. Wówczas będzie wiadomo, które wyrazy wchodzą w skład jednostkowej nazwy organu (i trzeba je zapisać wielką literą), a które do niej nie należą (i powinny być zapisane małą literą).

Takie nazwy, jak: zastępca, wiceprezes, wicedyrektor, wiceprzewodniczący itd. piszemy małą literą.

Aby rozstrzygnąć problem pisowni nazw pełnomocników, należy posłużyć się kryterium desygnatu. Konieczne jest więc ustalenie, jaki jest status pełnomocnika.

Nazwy pełnomocników rządu (Rady Ministrów) i nazwy pełnomocników Prezesa Rady Ministrów zaleca się pisać małymi literami (z wyjątkiem nazw własnych, które wchodzą w ich skład). 

Wielką literą piszemy 
pełne, indywidualne nazwy komisji, komitetów, rad i zespołów (z wyjątkiem przyimków, spójników oraz wyrażeń typu: do spraw, w zakresie). 

Na przykład: 
Komisja Wspólna Rządu i Samorządu Terytorialnego 
Komisja Cyfryzacji, Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii 
Międzyresortowy Zespół do spraw Opracowania Systemu Orzekania o Niepełnosprawności oraz Niezdolności do Pracy 
Zespół do spraw Współpracy w zakresie Potrzeb Obronnych w ramach Realizacji Infrastruktury Transportowej 
Rada do spraw Innowacyjności 
Krajowa Rada Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego 
Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów 

Małą literą piszemy 
ogólne, niejednostkowe nazwy komisji, komitetów, rad i zespołów. 

Na przykład: 
Prezes Rady Ministrów […] może […] tworzyć organy pomocnicze Rady Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów, a w szczególności: 
1) stały komitet lub komitety Rady Ministrów […]; 
2) komitety do rozpatrywania określonych kategorii spraw lub określonej sprawy; 
3) rady i zespoły opiniodawcze lub doradcze w sprawach należących do zadań i kompetencji Rady Ministrów lub Prezesa Rady Ministrów. 

Podziału części budżetowych pomiędzy komisje sejmowe dokonuje Marszałek Sejmu […]. 

Jeśli jest to możliwe, nazwy komisji, komitetów, rad i zespołów warto formułować możliwie najzwięźlej, choć w sposób właściwie informujący o istocie i zakresie ich działania.

Ze względu na wieloletnią tradycję i potrzebę zachowania spójności w aktach prawnych (zarówno polskich, jak i unijnych) zalecamy zapisywanie tytułów aktów prawnych w tekście ciągłym w następujący sposób: 

• w przypadku tytułów, w których określenie przedmiotu aktu jest opisowe, pierwszy wyraz (oznaczenie rodzaju aktu) oraz kolejne wyrazy (z wyjątkiem nazw własnych) piszemy małą literą, na przykład: 
  ustawa z dnia 9 marca 2023 r. o utworzeniu Akademii Piotrkowskiej 
  rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 22 marca 2023 r. w sprawie szczegółowych warunków funkcjonowania systemu elektroenergetycznego 
   
• w przypadku tytułów, w których określenie przedmiotu aktu ma charakter rzeczowy, pierwszy wyraz (oznaczenie rodzaju aktu) piszemy małą literą, natomiast wyraz rozpoczynający rzeczowe określenie przedmiotu aktu: Kodeks, Prawo, Ordynacja, Przepisy (wprowadzające) piszemy wielką literą, na przykład: 
  ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy 
  ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce 
  ustawa z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie ustawy – Ordynacja podatkowa oraz niektórych innych ustaw 
  ustawa z dnia 26 stycznia 2018 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Straży Marszałkowskiej 
   
• w przypadku oficjalnej nazwy konstytucji stosujemy ogólną zasadę ortograficzną i pierwszy wyraztytułu piszemy wielką literą: 
  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej 
  Konstytucja 3 maja

W oficjalnych nazwach (pełnych tytułach) dokumentów pierwszy wyraz należy pisać wielką literą, pozostałe wyrazy zaś – małą literą (z wyjątkiem nazw własnych). 

Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej z dnia 25 marca 1957 r. 

Konwencja o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu, sporządzona w Moskwie, Londynie i Waszyngtonie dnia 10 kwietnia 1972 r. 

Protokół do Traktatu Północnoatlantyckiego w sprawie akcesji Republiki Finlandii, podpisany w Brukseli dnia 5 lipca 2022 r. 

Porozumienie nicejskie dotyczące międzynarodowej klasyfikacji towarów i usług dla celów rejestracji znaków, podpisane w Nicei dnia 15 czerwca 1957 r., zrewidowane w Sztokholmie dnia 14 lipca 1967 r. i w Genewie dnia 13 maja 1977 r. oraz zmienione dnia 28 września 1979 r. 

Umowa przejściowa dotycząca handlu i spraw związanych z handlem pomiędzy Wspólnotą Europejską, Europejską Wspólnotą Węgla i Stali oraz Europejską Wspólnotą Energii Atomowej, z jednej strony, a Republiką Kazachstanu, z drugiej strony

Jeżeli program ma tytuł „hasłowy”, to tytuł ten zapisujemy w cudzysłowie, a jego pierwszy wyraz – wielką literą. 

Wyraz program (wraz z ewentualnymi przydawkami) nie jest wtedy uważany za część nazwy programu, pozostaje przed cudzysłowem i jest zapisywany małą literą. 

program „Owoce i warzywa w szkole” 
program „Wsparcie dla czasopism naukowych” 
program kompleksowego wsparcia dla rodzin „Za życiem” 
program pod nazwą „Pomniki polskiej myśli filozoficznej, teologicznej i społecznej XX i XXI wieku”

Jeżeli program ma tytuł „opisowy”, to tylko pierwszy wyraz nazwy zapisujemy wielką literą, a pozostałe wyrazy – małą (z wyjątkiem nazw własnych). Wyraz program stanowi wówczas część nazwy. 

„Program badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2022” 
„Program mający na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie”

Jeżeli nazwa zawierająca wyraz program odnosi się do zinstytucjonalizowanej formy działalności, to w takiej nazwie wszystkie wyrazy powinny być zapisane od wielkiej litery (z wyjątkiem przyimków,spójników i wyrażeń typu: na rzecz).

 Program Środowiskowy Organizacji Narodów Zjednoczonych 

Program Inwestycji Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego w Dziedzinie Bezpieczeństwa

Jeżeli od wyrazu strategia rozpoczyna się pełna nazwa dokumentu, należy stosować zasadę dotyczącą pisowni nazw dokumentów, czyli pierwszy wyraz tytułu zapisać wielką literą, pozostałe wyrazy – małą. Jeżeli jednak wyraz strategia jest częścią nazwy niepełnej (obiegowej, nieoficjalnej) lub określa jakąś ideę lub proces, to należy wszystkie człony zapisać małą literą. 

Strategia rozwoju energetyki odnawialnej 
Strategia rozwoju województwa mazowieckiego 2030+. Innowacyjne Mazowsze 

ale: 
strategia lizbońska (nazwa obiegowa) 
strategia rozszerzenia z Essen (nazwa obiegowa)

Jeżeli nazwa funduszu jest nazwą jednostkową, a fundusz ten jest zinstytucjonalizowaną formą działalności ustanowioną na mocy aktu prawodawczego, to wszystkie elementy nazwy funduszu piszemy od wielkiej litery (z wyjątkiem przyimków, spójników i wyrażeń przyimkowych). 

Rządowy Fundusz Rozwoju Dróg 
Fundusz Polskiej Nauki 
Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich
 Europejski Fundusz Społeczny Plus 

Jeżeli nazwa funduszu jest nazwą ogólną, gatunkową, to wszystkie elementy tej nazwy (z wyjątkiem nazw własnych wchodzących w jej skład) piszemy od małej litery. 

otwarty fundusz emerytalny 
zakładowy fundusz świadczeń socjalnych 
fundusz nagród i zapomóg dla policjantów 
zakładowy fundusz rehabilitacji osób niepełnosprawnych

Aby zachować jednolitość w zakresie pisowni nazw baz danych, zalecamy, by nazwy nowo tworzonych ewidencji, rejestrów i wykazów zapisywać małą literą (chyba że mają charakter publikacji książkowych lub dokumentów).

Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy własne państw, regionów, prowincji, stanów, miast, osiedli, wsi i przysiółków piszemy wielką literą. 

państwa: Grecja, Polska, Rzeczpospolita Polska, Portugalia, Finlandia, Uganda, Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej 

regiony, krainy, prowincje, stany: Mazowieckie, Poznańskie, Małopolskie, Lubelskie, Białostockie13, Naddnieprze, Górny Śląsk, Nizina Mazowiecka, Alabama, Kolorado, Pensylwania 

miasta, osiedla, wsie, przysiółki: Kłodzko, Golub-Dobrzyń, Janów Lubelski, Nowy Dwór Mazowiecki, Skorosze, Kielczykowizna, Kiełki-Osada, Kiełpin- -Wymysłowo, Kiernozia-Parcela, Olecko-Kolonia, Pod Ostrą Górą (część wsi Gotkowice), Wysoka Zaborska

Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe piszemy wielką literą. 

góry i łańcuchy górskie: Tatry, Beskid Żywiecki, Pireneje, Kasprowy Wierch, Śnieżnik 

morza, jeziora, rzeki i inne zbiorniki wodne: Morze Czerwone, Jezioro Wiktorii, Jezioro Orle, Morskie Oko, Wkra, Cieśnina Beringa 

Jeśli nazwa własna jeziora, morza, góry, wyspy itd. składa się z dwóch członów i człon drugi jest rzeczownikiem w mianowniku, który może stanowić samodzielną nazwę własną, np. (morze) Bałtyk, to człon pierwszy traktujemy jak wyraz pospolity i piszemy go małą literą, natomiast człon drugi piszemy wielką literą jako zasadniczą nazwę własną. 

morze Marmara, jezioro Mamry, rzeka Narew, cieśnina Bosfor, wyspa Wolin, półwysep Hel, pustynia Gobi 

Jeśli nazwa własna jeziora, morza, góry, wyspy itd. składa się z dwóch członów i człon drugi jest rzeczownikiem w dopełniaczu lub przymiotnikiem w mianowniku, to oba człony piszemy wielką literą. Drugi człon nie może stanowić samodzielnej nazwy własnej. 

Ocean Atlantycki, Morze Ikaryjskie, Morze Barentsa, Jezioro Długie, Jezioro Rudolfa, Rzeka Świętego Wawrzyńca, Góra Kościuszki, Półwysep Helski, Przełęcz Dukielska

Przymiotniki: południowy, północny, wschodni, zachodni piszemywielką literą, jeśli są integralną częścią nazw geograficznych, nazw państw oraz innych jednostek terytorialnych lub administracyjnych. 

Jeśli jednak przymiotniki te nie są integralną częścią nazw własnych, lecz określają części jakiegoś terytorium, wówczas piszemy je małą literą. 

Beskidy Wschodnie, Europa Zachodnia, Morze Północne, Republika Południowej Afryki, Tatry Zachodnie, Wyspa Południowa 

ale: 

Zwiedziłem zachodnią Europę (= zachodnią część Europy). 
Nad Polskę północną przesuwa się niż znad Skandynawii.

Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych, wyodrębnionych w strukturach kościelnych i państwowych, piszemy małą literą. 

województwo podlaskie 
powiat bydgoski 
gmina warszawska 
ziemia łęczycka 
archidiecezja gnieźnieńska

Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy ulic, placów, rynków, ogrodów, parków, bulwarów, budowli,zabytkówi obiektówsportowych piszemy wielką literą. 

Łazienki Królewskie, Planty, Wały Chrobrego, Barbakan, Spodek, Mysia Wieża 

Jeślistojący na początku nazwywyraz: ulica, aleja, brama, bulwar, plac, park, kopiec, kościół, klasztor, pałac, willa, zamek, most, molo, pomnik, cmentarz itp. jest tylko nazwą gatunkową (rodzajową), piszemy go małą literą, a pozostałe wyrazy wchodzące w skład nazwy – wielką literą. 

ulica Świętokrzyska, ulica Na Niskich Łąkach, ulica Księdza Jerzego Popiełuszki 
rondo Jazdy Polskiej, rondo Wiatraczna 
aleja Przewodników Tatrzańskich, aleja Bzów 
plac Na Rozdrożu, plac Tysiąclecia 
skwer 7 Pułku Piechoty AK „Garłuch” 
park Moczydło, park Ujazdowski 
kościół Mariacki, kościół Świętego Krzyża 
pałac Krasińskich, pałac Potockich 
most Poniatowskiego, most Łazienkowski 
cmentarz Bródnowski, cmentarz Na Rossie 
rynek Jeżycki, rynek Łazarski 

Jeżeli stojący na początku nazwy wyraz aleja, błonie, bulwar występuje w liczbie mnogiej, piszemy go wielką literą, na przykład: 

Aleje Ujazdowskie 
Błonia Wilanowskie 
Bulwary Wiślane 

Spójniki, przyimki oraz skróty wchodzące w skład nazw ulic, placów, parków oraz różnego typu budowli piszemy małą literą. 
Skróty wyrazów: ulica, aleja, plac również piszemy małą literą. 

ul. Żwirki i Wigury 
al. ks. kard. Stefana Wyszyńskiego 
ul. gen. Władysława Sikorskiego 
pl. Juranda ze Spychowa 
kościół św. Krzyża 
park Biegu po Zdrowie

Jeśli jest to możliwe, nazwy pomników historii warto formułować możliwie najzwięźlej. Obszar każdego pomnika historii jest dokładnie określony w treści rozporządzenia, zatem zwięzłe sformułowanie nazwy byłoby i korzystne, i wystarczające.

Nazwy wydarzeń historycznych lub aktów dziejowych piszemy małą literą.

Nazwy wydarzeń historycznych – ze względów uczuciowych bądź w celu uwydatnienia szacunku – możemy pisać wielką literą. 
Powstanie Warszawskie 
Unia Lubelska 

Tekstywrubrykach główki pierwszego stopnia rozpoczynamy odwielkiej litery. Teksty dalszych stopni główki piszemy małą literą.

Teksty w boczkach pierwszego stopnia rozpoczynamy od wielkiej litery. Teksty dalszych stopni boczku piszemy małą literą.

Teksty w rubrykach tabeli rozpoczynamy następująco: 

• od małej litery – jeśli są to pojedyncze wyrazy lub grupy wyrazów (z wyjątkiem nazw własnych), 
• od wielkiej litery – jeślisą to pojedyncze zdania lub równoważnikizdań.

Jeśli w boczku tabeli nazwy: Dyrektor, Zastępca dyrektora, Główny księgowy rozpoczynają się od wielkiej litery ze względów graficznych, to po przeniesieniu do tekstu ciągłego należy dostosować ich pisownię do zasad obowiązujących poza tabelą (wielka i mała litera ze względów znaczeniowych) i zapisać: dyrektor, zastępca dyrektora, główny księgowy, ponieważ są to nazwy stanowisk.

Gerundium (rzeczownik odczasownikowy) to rzeczownik nazywający czynność, który został utworzony od czasownika. Jest zakończony formantem -anie, -enie lub -cie, ma rodzaj nijaki i odmienia się przez przypadki. 

Cząstkę nie z gerundiami pisze się łącznie. 

Imiesłowy to formy nieosobowe czasownika (a nie samodzielne części mowy). Imiesłowy dzielą się na przymiotnikowe – łączące cechy czasownika i przymiotnika, a także przysłówkowe – będące formą pośrednią między czasownikiem a przysłówkiem. 

Imiesłowy przymiotnikowe czynne tworzy się tylko od czasowników niedokonanych, opisujących niezakończoną czynność. Nie można ich tworzyć od czasowników, które mają aspekt dokonany (np. piszący, ale nie: *napiszący). 

Imiesłowy przymiotnikowe bierne tworzy się od czasowników (zarówno niedokonanych, jak i dokonanych), ale tylko tych mających stronę bierną (np. nie: *jest siedzony). W aktach prawnych ten typ imiesłowów często pełni funkcję orzecznika w orzeczeniu złożonym (np. jest ogłaszany). 

Imiesłowy przysłówkowe współczesne tworzy się od czasowników niedokonanych. Imiesłowy te służą do konstruowania imiesłowowego równoważnika zdania, w którym czynność wskazana przez imiesłów odbywa się równocześnie z czynnością wskazaną w zdaniu nadrzędnym. Dodatkowo wykonawca czynności ze zdania nadrzędnego powinien być tożsamy z wykonawcą czynności wskazywanej przez imiesłów (więcej o imiesłowowym równoważniku zdania podrzędnego w rozdziale 3.6). 

Imiesłowy przysłówkowe uprzednie tworzy się od czasowników dokonanych. Imiesłowy te służą do konstruowania imiesłowowego równoważnika zdania, w którym czynność wskazana przez imiesłów nastąpiła przed czynnością wskazaną w zdaniu nadrzędnym. Dodatkowo również obowiązuje zasada tożsamości podmiotów (wykonawców czynności). W aktach prawnych tego typu imiesłowy praktycznie nie występują. 

Należy pamiętać, że od tej reguły obowiązują takie same wyjątki jak w przypadku czasowników. Istnieje bowiem kilka wyrazów, które należy pisać łącznie z partykułą nie, m.in.: niedomagając (od: niedomagać), niedowidząc (od: niedowidzieć = słabo widzieć) czy niedosłysząc (od: niedosłyszeć = słabo słyszeć). W aktach prawnych te słowa występują jednak najczęściej w formie imiesłowu przymiotnikowego (np. osoba niedowidząca).

Zgodnie z Wielkim słownikiem ortograficznym PWN wyrażenia, w których pierwszy człon jest przysłówkiem, a drugi jest imiesłowem przymiotnikowym lub przymiotnikiem, traktuje się jako zestawienia i pisze się rozdzielnie²⁶.

²⁶ Wielki słownik ortograficzny PWN..., op. cit., s. 62. 

Przy wyborze pisowni ważny jestzatem kontekst użycia. Jeżeli składniki połączenia nie wykazują doraźnej cechy obiektu, lecz jego trwałą właściwość, to obowiązuje pisownia łączna. Językoznawcy mówią, że takie połączenia wyrazowe ulegają leksykalizacji, tzn. że zaczynają być odczuwane jako pojedynczy wyraz. Z tego właśnie względu piszemy: farba szybkoschnąca, frez szybkotnący, silnik wolnossący. Jak widać, połączenia przysłówka i przymiotnika lub imiesłowu przymiotnikowego pisane razem mają charakter specjalistycznych terminów. 

Pamiętaj, że zestawienie to dwa odrębne wyrazy tworzące całość znaczeniową. Zrost natomiast to wyraz złożony, który powstał z połączenia dwóch innych wyrazów. Rozstrzygnięcie, czy dane połączenie jest zestawieniem, czy może być zrostem, jest niewątpliwie trudne. 

Co zatem w takich sytuacjach robić? Gdy używasz danego wyrażenia, by opisać doraźną cechę obiektu, traktuj je jak zestawienie i zapisuj rozdzielnie. Wskazówką może być to, że takie wyrażenie nie ma charakteru terminologicznego. Pisz więc: nowo wybrany wójt, nowo przyjęty uczeń, daleko idący wniosek, nisko oprocentowany kredyt. 

A kiedy możesz zastosować pisownię łączną? Gdy używasz wyrażenia, które odnosi się do cech na stałe przypisanych do konkretnego obiektu lub konkretnej osoby, mówi o ich trwałej właściwości. Wtedy traktuj je jak zrost i pisz: dziecko słabosłyszące, uczeń słabowidzący (gdy masz na myśli schorzenie), wysokowydajna podbijarka toru, lekka kurtka szybkoschnąca (gdy posługujesz się terminami). 

Dlaczego poprawny jest zapis koszykarz amator, a nie koszykarz-amator? 

Człon amator jest doprecyzowaniem wyrazu koszykarz – nie chodzi zatem o osobę, która jednocześnie jest i koszykarzem, i (jakimś) amatorem, ale o kogoś, kto jest koszykarzem, z tym że nie profesjonalnym, lecz amatorskim. 

Dlaczego poprawny jest zapis kobieta żołnierz, a nie kobieta-żołnierz? Chodzi o kobietę, która jest żołnierzem, a nie o osobę, która jest jednocześnie i kobietą, i żołnierzem – określenia te odnoszą się do różnych kategorii (w tym wypadku do płci i zawodu), nie są zatem równorzędne.

Jak zapisać połączenie wyrazowe, które składa się nie z dwóch, ale np.ztrzech członów? 

Odznaka jest wyróżnieniem i może być nadana weteranowi-funkcjonariuszowi albo weteranowi poszkodowanemu-funkcjonariuszowi w uznaniu jego zasług wykazanych podczas działań poza granicami Rzeczypospolitej Polskiej. 

W takim wypadku połączenie weteran funkcjonariusz należy zapisać bez dywizu (chodzi o weterana, który był funkcjonariuszem), a w wyrażeniu weteran poszkodowany – funkcjonariusz można użyć półpauzy (choć taki zapis może okazać się dwuznaczny, gdy to, co znajduje się bezpośrednio po półpauzie, w niezamierzony sposób połączy się z kolejnymi wyrazami). Lepszym rozwiązaniem jest zmiana szyku: poszkodowany weteran funkcjonariusz albo zapis z użyciem zaimka który: poszkodowany weteran, który jest byłym funkcjonariuszem. Ten nienaturalny szyk weteran poszkodowany wynika z zapisu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa. W akcie tym wprowadzono skrótowy zapis rozbudowanego wyrażenia weteran poszkodowany w działaniach poza granicami państwa – pozostawiono tylko dwa pierwsze wyrazy, bez zmiany szyku (więcej o szyku przydawek w podrozdziale 3.5.1).

Wyjątkiem od zasady dotyczącej pisowni złożonych nazw miejscowości jest zapis nazw, w których pierwszym członem są wyrazy: Kolonia, Osada, Osiedle, np. Osada Konin, a także nazw, w których jeden z członów (przymiotnik) pozostaje w związku zgody z nadrzędnym członem (rzeczownikiem), np. Nowy Sącz. 

Dywizu używa się również do łączenia nazwisk różnych osób, które wspólnie dokonały jakiegoś odkrycia lub razem stworzyły jakieś dzieło, np. choroba Gravesa-Basedowa, prawo Boyle’a-Mariotte’a.

Pisownia łączna członu niby- z rzeczownikami i przymiotnikami dotyczy wyłącznie terminów przyrodniczych i astronomicznych, np.: nibynóżka, nibyjagoda, nibygwiazda. Warto też umieć odróżniać cząstkę niby- od przyimka niby, który służy do tworzenia konstrukcji porównawczych, np. twardy niby [= jak] kamień.

Skrótowce to konstrukcje, które powstały w wyniku skrócenia kilkuwyrazowych nazw. Mogą składać się z pierwszych liter danej nazwy (np. PGZ – Polska Grupa Zbrojeniowa) albo z pierwszych sylab, albo z kombinacji liter i głosek (np. PZMot – Polski Związek Motorowy). W zdaniu zachowują się jak rzeczowniki, czyli podlegają odmianie – w przeciwieństwie do skrótów, które nie są samodzielnymi wyrazami, lecz ich skróconymi odpowiednikami (np. min – minuta, os. – osiedle).

Wyraz start-up, który jest zapożyczeniem z języka angielskiego, dość szybko upowszechnił się w polszczyźnie. Podlega odmianie przez przypadki (tak jak np. make up). Warto zauważyć, że w odmianie nie zastosowano apostrofu. Apostrof stosuje się wówczas, gdy do obcego wyrazu kończącego się na niewymawianą głoskę dołącza się końcówkę fleksyjną (np. iPhone [e nieme], iPhone’a, iPhone’em, ale: iPhonie [bo występuje tu oboczność: twarde n przechodzi w miękkie ni-]). 

Z koleirzeczownik know-how w polszczyźniema rodzaj nijaki i jest nieodmienny.

Jeżeli wyrazy są krótkie (jedno- lub dwusylabowe) albo gdy zachodzi wymiana głoskowa w temacie (np. w formach niósł i niosła ó wymienia się z o), zamiast skrótowych form zapisu elementów różnicujących płeć lepiej użyć ukośnika między dwiema pełnymi formami wyrazowymi, np.: który/która, jemu/jej, mógł/mogła, usunąłeś/usunęłaś, powinieneś/powinnaś.