5.1. ŁĄCZLIWOŚĆ LEKSYKALNA
Wyrazy mają zdolność otwierania obok siebie miejsca dla innych słów w zdaniu, czyli przyłączania ich.
Dwa główne rodzaje łączliwości to łączliwość składniowa (formalna), a więc oparta na konkretnym schemacie gramatycznym (o tym piszemy w rozdziale 3.2), oraz łączliwość leksykalna – dotycząca konkretnych wyrazów i ich znaczenia.
Słowa nie łączą się w dowolny sposób. Wyraz może łączyć się z innymi na podstawie jakiejś reguły (np. czasownik rosnąć w znaczeniu ‘rozwijać się, zwiększać swoje rozmiary’ łączy się z rzeczownikami oznaczającymi organizmy żywe) albo zwyczaju językowego, tradycji. W tym drugim przypadku trudność polega na tym, że wyraz łączy się z pewną liczbą ściśle określonych słów, które można wymienić, ale nie można ich skategoryzować. W ten sposób powstają związki i wyrażenia do pewnego stopnia utarte (kolokacje). Prawidłowe ich używanie wymaga dużego oczytania, znajomości znaczenia wyrazów oraz językowej intuicji odbiorcy. Te wszystkie ograniczenia w łączeniu ze sobą wyrazów są jednak zaletą, ponieważ dzięki nim słowa, zwłaszcza te używane rzadziej, są lepiej zrozumiałe, bardziej precyzyjne. To samo dotyczy kontekstów. Jeśli wyrazy łączą się z innymi w ograniczonym zakresie, to komunikaty są bardziej precyzyjne i zrozumiałe.
Błędy łączliwości wyrazów oraz mechanizmy ich powstawania najlepiej pokazać na konkretnych przykładach zaczerpniętych z aktów prawnych. Zanim przejdę do ich omówienia, przybliżę trzy przykłady z polszczyzny ogólnej.
Te przykłady udowadniają, że łączliwość niektórych wyrazów jest po pierwsze bardzo ograniczona, a po drugie – opiera się na niusansach.
KONSORCJUM MIKROORGANIZMÓW
× nawozowe produkty mikrobiologiczne – produkty zawierające wyłącznie mikroorganizmy, w tym mikroorganizmy martwe lub nieaktywne, lub konsorcja tych mikroorganizmów i substancje stanowiące pożywkę dla tych mikroorganizmów i ich metabolity
Mikroorganizmy to termin biologiczny, który oznacza ‘organizmy widoczne tylko pod mikroskopem’, dlatego nie może tworzyć połączenia z rzeczownikiem konsorcjum – zamiast niego można by w tym kontekście użyć słowa grupa.
✓ nawozowe produkty mikrobiologiczne – produkty zawierające wyłącznie mikroorganizmy, w tym mikroorganizmy martwe lub nieaktywne, lub grupy tych mikroorganizmów i substancje stanowiące pożywkę dla tych mikroorganizmów i ich metabolity
WYKONYWAĆ UPRAWNIENIE
× Funkcjonariusz IWSW podczas czynności służbowych wykonuje uprawnienie do obserwowania i rejestrowania obrazu lub dźwięku zdarzeń.
Pochodzący od czasownika rzeczownik uprawnienia jest używany przede wszystkim w liczbie mnogiej i łączy się z wieloma czasownikami:
Dlaczego do tych czasowników nie należy czasownik wykonywać? Ponieważ uprawnienia to ‘nadane przez kogoś prawa do wykonywania czegoś przez daną osobę’, czyli czasownik wykonywać jest elementem definicji tego abstrakcyjnego rzeczownika. W tym wypadku połączono zatem wyraz uprawnienia z wyrazem składającym się na jego znaczenie.
✓ Funkcjonariusz IWSW podczas czynności służbowych korzysta z uprawnień do obserwowania i rejestrowania obrazu lub dźwięku zdarzeń.
ROZWIĄZAĆ, PRZEKSZTAŁCIĆ PRZEDSIĘBIORCĘ
× W razie śmierci, rozwiązania albo przekształcenia przedsiębiorcy wpisanego do rejestru albo w przypadku zbycia całości lub części przedsiębiorstwa lub wystąpienia innego zdarzenia prawnego, w wyniku których nastąpiło następstwo prawne, Dyrektor Generalny KOWR dokonuje zmiany wpisu w rejestrze na wniosek następcy prawnego tego przedsiębiorcy.
Przedsiębiorca nie jest instytucją, tylko osobą, która kieruje przedsiębiorstwem.
Rozwiązać w znaczeniu ‘urzędową decyzją spowodować, że jakaś instytucja przestanie istnieć’ można organizację, która prowadzi działalność, np.:
Czasownik przekształcić ma jeszcze węższą łączliwość leksykalną, ponieważ w znaczeniu ‘zmienić wygląd lub charakter czegoś, np. firmy’ tworzy związki z rzeczownikami:
Dlatego w tym wypadku zdanie z błędną łączliwością powinno się przeredagować tak, żeby oddzielnie ująć informację dotyczącą człowieka, a oddzielnie – firmy:
✓ W razie śmierci przedsiębiorcy, rozwiązania albo przekształcenia przedsiębiorstwa wpisanych do rejestru albo w przypadku zbycia całości lub części przedsiębiorstwa lub wystąpienia innego zdarzenia prawnego, w wyniku których nastąpiło następstwo prawne, Dyrektor Generalny KOWR dokonuje zmiany wpisu w rejestrze na wniosek następcy prawnego tego przedsiębiorcy.
UDZIELIĆ WIADOMOŚCI
× Szef IWSW może zezwalać na udzielenie uprawnionemu podmiotowi wiadomości stanowiącej informację niejawną.
Wiadomość da się przekazać albo przynieść, z kolei udziela się gwarancji, rabatu, wsparcia, informacji itd. Mimo że rzeczowniki informacja i wiadomość są bliskoznaczne, to mają różną łączliwość. Dlatego zastąpienie odczasownikowego rzeczownika przekazanie rzeczownikiem udzielenie spowodowało powstanie błędu.
✓ Szef IWSW może zezwalać na przekazanie uprawnionemu podmiotowi wiadomości stanowiącej informację niejawną.
FUNKCJONARIUSZ ODPOWIADAJĄCY KWALIFIKACJOM
× Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakim powinien odpowiadać funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów.
Czasownik odpowiadać w znaczeniu ‘być zgodnym z czymś pod jakimś względem’ otwiera obok siebie dwa miejsca dla rzeczowników nieżywotnych, zwykle niekonkretnych, do których nie należy funkcjonariusz, ponieważ jest rzeczownikiem męskoosobowym.
Funkcjonariusz natomiast może kwalifikacjami dysponować, może też kwalifikacje:
Poprawne zdanie powinno więc brzmieć:
✓ Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakie powinien posiadać/mieć funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów.
lub:
✓ Negatywny wynik egzaminu albo nieprzystąpienie do egzaminu oznacza nieuzyskanie kwalifikacji zawodowych, jakimi powinien dysponować funkcjonariusz na określonym stanowisku służbowym w korpusie oficerów, chorążych albo podoficerów.
UWOLNIĆ STANOWISKO PRACY
× Informacja o stanowiskach pracy związanych z obronnością kraju w administracji publicznej, na podstawie której Szef Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji prowadzi ich ewidencję, jest przekazywana bez zbędnej zwłoki, po utworzeniu stanowiska lub jego uwolnieniu.
Jest to bardzo ciekawy przykład, dlatego że zawiera aż dwa niepoprawne połączenia.
Stanowisko to rzeczownik, który może mieć znaczenie abstrakcyjne: ‘miejsce w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstwa lub instytucji, wiążące się z określonego rodzaju prestiżem; pozycja w hierarchii zawodowej’ oraz znaczenie drugie, konkretne: ‘miejsce’.
Połączenie słowa stanowisko z rzeczownikiem praca w wyrażenie stanowisko pracy oznacza ‘miejsce wykonywania pracy’, czyli jakąś zorganizowaną w odpowiedni sposób przestrzeń, w której wykonuje się zadania służbowe. Odnosi się zatem do znaczenia drugiego.
Z kolei rzeczownik stanowisko w pierwszym znaczeniu, a więc nazywający miejsce w strukturze, może łączyć się m.in. z wyrazami:
Wynika z tego, że w przywołanym na początku zdaniu chodzi o stanowisko w pierwszym znaczeniu – stanowisko służbowe.
Wśród czasowników, które łączą się z wyrażeniem stanowisko służbowe, są:
Wydaje się, że w tym wypadku najodpowiedniejszym wyborem byłyby czasowniki opuścić, zwolnić lub zlikwidować.
✓ Informacja o stanowiskach pracy związanych z obronnością kraju w administracji publicznej, na podstawie której Szef Centralnego Wojskowego Centrum Rekrutacji prowadzi ich ewidencję, jest przekazywana bez zbędnej zwłoki – po utworzeniu stanowiska lub jego opuszczeniu (zwolnieniu; zlikwidowaniu).
